41

nga morehu

Ko mātou te rōpū waru rau, ngā mōrehu ēnei e hīkoi atu nei mai i tō mātou wāhi hekenga mai i te tima ki te takiwā o Aotea Quay. I reira hoki te whakaminenga e tatari ana mō mātou. Ko ahau tētahi i roto i tō mātou rōpū. Otirā, ko ngā mea i maumahara ahau i taua rangi, he āhuatanga e pōtere haere atu ana ahau, anō nei kei runga ahau, kei waho kē ahau i taku kiri e neke atu ana, e mātakitaki atu ana, i ngā mahi katoa e whakahaeretia ana i mua i ahau. Pau katoa aku kai ki te ruaki ki roto ki te moana. Mai rānō i taua wā, kāre anō ahau kia kai. Nā te kore kai pea o taku puku ahau i pēnei ai. Kei te piu haere te rere o ngā karoro i roto i te hau, kei te piki whakarunga, kei te tau hoki ki runga ki ngā tapa o ngā whare o te taha moana, i mua i tō ratou rere whakawaho atu anō. Tērā pea kua huri wātea katoa aku kōiwi pērā i ō te manu. Nā konei pea ahau i māmā ai. I uru tonu mai ēnei whakaaro ki roto ki aku mahara.

Inā whakatata atu mātou ki ngā kēti, ka tū nohopuku mai te whakaminenga. Ka rongo atu hoki ahau i ngā reo tioro, me ngā reo tangi me ngā hau mapu, ngā mare, me ngā mahi whawharo o te kaiwero, e ahu ana mai i te tūtaki i a mātou i runga i te ātea o te wāpu me tana taiaha. Kei te rongo atu hoki ahau i te piupiu e pākēkē ana mai i a ia e kanikani whakamua mai ana. Kei te rongo atu hoki ahau i te papaki o tana ringa ki runga ki te kiri tangata.

Ko tana taiaha i roto i ana ringaringa, kei te wiriwiri mai i tētahi moka ki tētahi moka. Kei te piua hoki, mai i tētahi taha, ki tētahi taha. Kātahi ka titi whakamuatia mai, ka tōia whakamuritia, kātahi ia ka hūpeke, ka huri hoki. Kei te kite atu hoki ahau i te kurehetanga mai o tana kanohi, me ōna whatu e manana ana mai, e tīkorokoro mai ana hoki, mai i tētahi taha ki tētahi taha. Ko tōna ārero whāterotero, he rite ki te ārero o te mokomoko, e rere ana hoki ngā tuha—otirā, i ētahi wā, ko tana ārero roa, hoki whakamuri ki roto ki tana korokoro, taka whakararo mai ki runga ki tana kauae. Ko ēnei āhuatanga o tana kanohi, kei te puta mai i ngā uaua o tana kakī.

He tangata pakeke a ia, he tangata nui, he tohunga mō te mau taiaha. I hoki aku mahara ki taku Matua Kēkē ki a Ju, i a ia e neke whakamua mai ana, i runga i ōna waewae, e toitoi haere ana—takahi roa, takahi poto, takatakahi ki runga ki te whenua, me te haruru o ōna waewae ki runga ki te papa, inā kutere mai ngā uaua o ngā waewae mai i ōna raparapa, me te tū mārō mai o tana tinana kia puta whakatekateka mai te tau o te tohunga toa ki te mau rākau.

He taonga mīharo te rākau taiaha a te kaiwero nei. Kāore tēnei e rite ki ngā rākau waruwaru i ako ai ahau ki te mau taiaha i ō mātou maunga o te wā kāinga. Ko Matua Kēkē Ju hoki te kaiako i ahau. He mea tahito he mea whakairo hoki tēnei, e rite ana ki te mea e whata ana i runga i te pakitara i te kāinga o Matua Kēkē Ju. He āhua roa tonu te rapa, ā, nātemea he tahito, kua pango kē tōna āhua i ngā mahi parakenatanga. Ahakoa kāhore e mau atu i ahau ngā whakairo o runga, kei te kite atu hoki ahau i ngā whakaurunga pāua e uira ana mai i roto i te pouri. Kei te wiriwiri mai hoki ngā huruhuru mā, nā hurihuritia e te kaiwero, ka piupiutia rānei mai i tētahi taha ki tētahi taha, kei te pupuri ringaruatia rānei mai i tētahi pakihiwi ki tētahi atu pakihiwi, me te wero whakatumatuma mai i mua i tana pūkanatanga mai me te tuha mai i te hau whakamutunga. Mau tonu hoki ana whatu ki runga ki te kanohi o tō mātou kaiārahi. I konei ka unuhia atu e ia te kōpere i tana hope, kātahi ka whakatakototia ki runga ki te whenua i tō mātou tūranga ki mua o te tomokanga.

Ko ngā karanga kei te puta mai i ngā tōpito katoa o te whakaminenga—mai i ngā kuia o ngā iwi katoa, i a mātou e kuhu atu ana ki runga. E karanga ana ki ngā tīpuna mātua kia hono mai ki ngā wairua o te hunga mate, i a mātou ngā uri a Tūmatauenga e kawe atu ana ēnei mate ki te kāinga ki a rātou. Ka haere tonu ngā karanga kei te puta mai i ngā kokonga katoa, i a mātou e whakaeke ana ki runga ki ō mātou nohonga kua whakaritea mō mātou. Kei te puta katoa mai ngā karanga, ngā tangi, ngā maioha, me ngā auē me te whakaputa mai i te ngākau mamae mō ngā kanohi kāre i roto i a mātou.

I tau katoa mai te taumahatanga ki runga ki ahau. I ētahi wā, ko te whakamā kē ka puta mai. Ka haere tonu ngā tangi me te whakaputa hoki i aku whakaaro he mea pai kē mehemea ko ahau kē i mahue atu pērā i aku tuākana.

Ka mutu ngā tangi, ka haere ngā whaikōrero, ngā karakia, me ngā mōteatea, hei whakawātea i a mātou hei wete i te tapu o te pakanga. Kua hoki mai nei i te mura o te ahi i raro i te maru o Tūmatauenga me te whakahoki mai i ngā hōia o te Ope Taua Maori ki te iwi. He nui ngā whaikōrero me ngā mōteatea. I whakahaeretia hoki ngā waiata ā-ringa me ngā haka e ngā rōpū mau kākahu haka i puta mai i ngā tōpito o te motu. Ko te tuatahi o ngā kapa haka i tū, ko tō mātou Karapu o Ngāti Pōneke. Kei te pai tonu te tangi o ō rātou reo.

Kia mutu rānō ngā pōhiri me ngā whakatau, i mua i te tukunga i a mātou ki ō mātou whānau. Otirā, mai i te wāhi i reira ahau e noho ana, i kite atu ahau i a Mā, i aku tuāhine, i aku mātua kēkē, i aku kōkā, me aku whanaunga me ngā mema o te Karapu. E noho kore hū mai ana i runga i te papa i mua o te rōpū waiata, me ā rātou taiaha. Kei te mau i ō rātou kākahu pango, me ngā pare kawakawa i ō rātou māhunga. Ko ō rātou kanohi kua mokotia ki ngā tohu o te mate i runga i ngā kuia. Hei ētahi wā, kei te awhitia rātou, kei te tākaro rānei, kei te kōrero rānei ki ngā hoa me ngā whanaunga. Kei konei hoki te tokorua tamariki kāore nei ahau e mōhio ko wai rāua.

Inā tuhituhi nei ahau, kua puta te māramatanga kāhore ahau e mōhio mō ngā tamariki tokorua nei.

Ka tae mai te wā, nā Anzac tonu māua ngā mōrehu i whakatū ki te haere ki te mihi ki te whānau. I puta mai te whakaaro ki ahau kei runga kē ahau i te whenua e neke atu ana, otirā, me te āhua nei e haere whakamua kē atu ana ahau i roto i ngā hū o tētahi atu.

Ka tere te haramai o aku tuāhine mai i te kapa haka, me te whakamau haere i ō rāua koti i runga ake o ngā kākahu o te Karapu. Me te kohi mai hoki i tētahi o ngā tamariki i a rātou e haere mai ana i te taha o Mā me ērā atu. Ko ngā tamariki i whakamōhiotia mai ki ahau, ko ngā tamariki a Pita, ko Benedict rāua ko Rimini. Otirā, i mōhio anake ahau mō Benedict. I tirotiro haere hoki ahau mō Ani Rōhi.

Kua tau mai hoki te pouri ki aku tuāhine. Ko te pouri hoki te mea i puta mai i ō rāua kata, i ō rāua whatu. Otirā, he aha he kōrero māku inā kite nei ahau i a Mā.

Kei te hīkoi atu ahau ki a ia, ko ahau tēnei ko te tama i paheke, kua hoki mai nei ki te wā kāinga. Tumeke ana ahau ki te kite atu i tōna waihanga tino ātaahua—tana kiri parauri e uira mai ana, ōna whatu pouri, whatu koi, tae atu hoki ki te papai o te hanganga o tōna tinana. Ko ōna makawe kei te takai whakamuri atu i tōna kanohi, anō nei he rau rākau e takoto whakapipi ana.

He hākari nui i whakatakototia mai mō mātou i roto i tētahi o ngā whare o te wāpu. I konei katoa ngā kai i moemoeātia e mātou i te wā e noho ana mātou i roto i ngā rua huna, kī tonu i te wai, me te hukarere. I konei hoki he uaua ki ahau te kai. I taea e ahau te kai pakupaku, hei kawe atu i ahau, hei pupuri hoki i aku kōiwi kia noho piri. Ka taea e ahau te kata, ka hono atu ahau ki ngā mahi waiata i a mātou e kai ana, me taku whakaaro he tino pai tonu te hokinga mai ki te kāinga.

I taua rangi tonu, ka poroporoāki mātou ki ō mātou hoa o te Ope Taua i a rātou e eke atu nei i ngā tereina, me ngā tima mō te hokinga ki ō rātou nā takiwā kāinga. Nā mea nō tēnei rohe i noho tonu, ka eke i te pahi i te ata o āpōpō, e hoki atu ana hoki mātou ki o mātou ake marae. Hei reira, ka pōhiri anōtia mātou e ērā e tatari mai ana mō mātou i ō mātou hau kāinga.

Otirā, kāre ahau e pīrangi ki te hoki ki taku hau kāinga kia whakanuia ahau, anō he tino toa. I mārama tonu ahau i te hara, mehemea kāhore ahau e haere. Taku kore pīrangi hoki ki te noho ki Pōneke, ki tētahi atu wāhi rānei.

Nō mātou e haere ana i runga i te pahi, ka puta mai tētahi paku mārama mō te tokorua tamariki e rite nei ō rāua tau. Ko tētahi whakapae hoki, nā Pita ēnei tamariki, otirā, kāhore ahau i pātaitai nōtemea, ko ngā whakautu kei roto kē i ngā reta kāre anō kia pānuitia e ahau i a ahau e ngaro atu ana. Mehemea hoki i pānuitia e ahau ngā reta i te wā i tae mai rātou, kua mōhio noa atu ahau mō te taenga mai o Jess i tētahi rangi ki te pātōtō i runga i te tatau o Mā, me te kawe mai i te mokopuna iwa marama te pakeke, kāore nei a Mā i mōhio paku mō tēnei āhuatanga, tae rawa mai ki taua rangi. E ai ki te reta a Mā, nā Pita tēnei tamāhine. Kāre he kupu kōrero mō te tuakana a Rangi, kāre hoki ahau i tino mōhio te take i whakaae ai a Mā kia pōhēhē te katoa ko Pita te matua o ngā tokorua tamariki nei. Tērā pea i pīrangi tonu a ia kia whakaaro ngā tamariki he tino tuahine, tungāne tūturu rāua. Kāre ahau e whakaae ki tēnei. Ko tā Mā hoki, ko te mea pono te huarahi tika. Kāre he take kē atu kia rerekē taku whakaaro i tōna, otirā, mehemea ko tēnei tana hiahia, kāti, me kati aku ngutu. Tērā pea kei te haramai te rā e puta ai tētahi whakamārama.

Mehemea i pānuitia e ahau ngā reta i te wā i tae mai ki ahau, kua mōhio kē ahau i mua i te taenga mai ki te kāinga, i haere a Ani Rōhi ki te hōhipera mate kohi o Pōneke. Ka mahue mai hoki tana pēpi kia riro mā Mā me aku tuāhine e tiaki. Mehemea i pānuitia e ahau ka taea tonutia e ahau te whakapae mō te matenga o Ani Rōhi pērā i te tokomaha i mate i roto i te hōhipera kohi. Kore rawa a Ani Rōhi e hoki mai ki te kāinga mai i reira.

E whā ngā pahi he nui tonu hoki ngā motokā i roto i tō mātou ope i heke mai i tō mātou rohe ki te pōhiri nui i te wāpu. He nui anō ngā whanaunga kua tau mai ki Pōneke noho ai i hiahia ki te whai mai i ō mātou taha. He mahi uaua tonu te pīkau haere i ngā tini mate, ki te wā kāinga. Ko ngā rangi katoa ahakoa kua tīmata kē i nā tata nei, tāweka ana te hinengaro kua kōroritia nei i ngā auē, ngā maioha, me te hekenga roimata. Kei te tūtū mai hoki te rārangi whakaahua o te hunga kua moe, ngā muraratanga mōtā, ngā pakūtanga o ngā poma, te whenua tukituki me ngā moemoeā o ngā tima mā. E kore e taea te aha.

Kua kore kē ngā tamatāne o tōku reanga i te wā kāinga hei pōhiri i a mātou. Ka mutu aku kōrero mō tērā.

Ka mutu ngā pōhiri, ngā mihimihi, me te hākari, ka mauria mai ngā kāho pia. E toru rā rawa pea mātou e inu ana. Koa katoa ahau mō tēnei, ahakoa kei te mōhio tonu ahau ka hoki mai te māuiui ki ahau i muri mai o ēnei mahi.

E rua marama māua ko Anzac e noho ana ki konei, i raro i tō māua maunga pūmau. Otirā, kāhore he mahi mā māua, kāhore māua i pīrangi ki te whakataumaha i te iwi kāinga. Kua ruarua noa iho rātou ināianei, he nui ngā mea kua mate, ko ētahi kua wehe atu ki te kimi mahi. I hoki māua tahi ki Pōneke.

Kua haere taku kaihana ki te noho ki te taha o tōna kōkā i Kilbirnie. Ko ahau kei konei tonu kei te taha o Mā e huna ana i muri i taku pukapuka me taku pene. Kei te mōhio tonu ahau e kore e taea e ahau te noho ki konei.

Nātemea kua tae ahau ki te whārangi whakamutunga, o taku pukapuka whakamutunga, ka mutu ki konei. Māku e whakahiato ēnei pukapuka ki tētahi wāhi huna ai ki te taha o ngā reta. I tēnei wā, e kore e taea e ahau te tahu i ēnei pukapuka, otirā, kei te haramai te wā ka pērātia e ahau. I tēnei wā me takoto tonu ēnei hei whakamaumahara i ngā whakaaro o tēnei hōia e rua tekau nei ōna tau o te Ope Taua Maori kua hoki mai nei i te pakanga. Ko ētahi atu o ana maumaharatanga, ko ngā kuti o ngā taotū, ngā niho kua oti te whakahāngai, me te kauae kua oti nei te honohono. Kei konei anō hoki taku ringaringa hauā, kei te āhua kaha tonu ki te āwhina i ahau. Kei te ngaungau tonu hoki taku puku, kei te pakū tonu mai hoki aku moemoeā. Hei ētahi wā, ka wiriwiri taku tinana, ka pā mai tētahi paku wairangi ki taku ngakau, me aku waewae e kore nei e taea te āta tū.

Ka mutu tērā.

Te Hokowhitu a Tū

13 o Maehe 1946