The Locī Immūtātī are offered for those who may finish all the Locī Antiīquī and wish to try their wits on some unaltered classical Latin.
These passages are straight Latin, unchanged except for omissions, which have been regularly indicated by three dots. Naturally this genuinely literary material had to be rather heavily annotated, but more in the matter of vocabulary than in other respects. As in the case of the Locī Antīquī, words appearing here that have not been introduced in the regular chapter vocabularies are glossed at their first one or two occurrences, and most are also included in the Latin-English Vocabulary at the end of the book for easy reference. New grammatical principles have been treated as they occur, either by a brief statement in the notes or by reference to the Appendix.
Cui dōnō1 lepidum2 novum libellum
āridō3 modo4 pūmice5 expolītum6?
Cornēlī,7 tibi, namque8 tū solēbās
meās esse aliquid putāre nūgās,9
iam tum cum ausus es ūnus Ītalōrum10
omne aevum11 tribus explicāre12 chartīs,13
doctīs—Iuppiter!—et labōriōsīs.14
Quārē habē tibi quidquid, hoc libellī15
quālecumque,15 quod, Ō patrōna16 virgō,
plūs ūnō maneat17 perenne18 saeclō.19
(Catullus 1)
Quaeris quot mihi bāsiātiōnēs2
tuae, Lesbia, sint satis superque.3
Quam magnus numerus Libyssae4 harēnae5
laserpīciferīs6 iacet Cyrēnis,7
…
aut quam sīdera multa, cum tacet nox,
fūrtīvōs8 hominum vident amōrēs,
tam tē9 bāsia multa bāsiāre10
vēsānō11 satis et super Catullō est.
(Catullus 7.1-4, 7-10)
Lūgēte,1 Ō Venerēs2 Cupīdinēsque3
et quantum est hominum4 venustiōrum5!
Passer6 mortuus est meae puellae,
passer, dēliciae7 meae puellae,
quem plūs illa oculīs suīs amābat.
Nam mellītus8 erat, suamque nōrat9
ipsam10 tam bene quam puella mātrem;
nec sēsē11 ā gremiō12 illius movēbat,
sed circumsiliēns13 modo hūc14 modo illūc15
ad sōlam dominam ūsque pīpiābat.16
Quī17 nunc it per iter tenebricōsum18
illūc unde negant redīre quemquam.19
At vōbīs male sit, malae tenebrae20
Orcī,21 quae omnia bella dēvorātis;22
tam bellum mihi23 passerem abstulistis.24
Ō factum male! Iō25 miselle26 passer!
Tuā nunc operā27 meae puellae
flendō28 turgiduli29 rubent30 ocell31
(Catullus 3)
Multās per gentēs et multa per aequora2 vectus3
adveniō hās miserās, frāter, ad īnferiās,4
ut tē postrēmō5 dōnārem6 mūnere7 mortis
et mūtam8 nēquīquam9 adloquerer10 cinerem,11
quandoquidem12 fortūna mihī13 tētē14 abstulit15 ipsum,
heu miser indignē16 frāter adempte17 mihī.
Nunc tamen intereā18 haec,19 prīscō20 quae mōre parentum trādita sunt
trīstī mūnere ad īnferiās,
accipe frāternō21 multum22 mānantia23 flētu,24
atque in perpetuum,25 frāter, avē26 atque valē.
(Catullus 101)
Quō ūsque2 tandem abūtēre,3 Catilīna, patientiā nostrā? Quam diū etiam furor4 iste tuus nōs ēlūdet5? Quem ad finem sēsē6 effrēnāta7 iactābit8 audācia9? Nihilne10 tē nocturnum11 praesidium12 Palātī,13 nihil urbis vigiliae,14 nihil timor populī, nihil concursus15 bonōrum omnium, nihil hic mūnītissimus16 habendī senātūs locus, nihil hōrum ōra17 vultūsque mōvērunt? Patēre tua cōnsilia nōn sentīs? Cōnstrictam18 iam omnium hōrum scientiā tenēri coniūrātiōnem19 tuam nōn vidēs? Quid proximā,20 quid superiōre21 nocte ēgerīs, ubi fuerīs, quōs convocāverīs,22 quid cōnsilī cēperīs, quem nostrum23 ignōrāre24 arbitrāris?
Ō tempora25! Ō mōrēs! Senātus haec intellegit, cōnsul videt; hic tamen vīvit. Vīvit? Immō26 vērō27 etiam in senātum venit, fit pūblicī cōnsilī particeps,28 notat29 et dēsignat30 oculīs ad caedem31 ūnum quemque nostrum. Nōs, autem, fortēs virī, satis facere reī pūblicae vidēmur sī istīus furōrem ac tēla32 vītāmus. Ad mortem tē, Catilīna, dūcī iussū33 cōnsulis iam prīdem34 oportēbat, in tē cōnferrī pestem35 quam tū in nōs māchināris36…
Habēmus senātūs cōnsultum37 in tē, Catilīna, vehemēns38 et grave. Nōn deest39 reī pūblicae cōnsilium, neque auctōritās40 huius ōrdinis41; nōs, nōs, dīcō apertē,42 cōnsulēs dēsumus … At nōs vīcēsimum43 iam diem patimur hebēscere44 aciem45 hōrum auctōritatis. Habēmus enim eius modī46 senātūs cōnsultum, … quō ex47 senātūs cōnsultō cōnfestim48 tē interfectum esse, Catilīna, convēnit.49 Vīvis, et vīvis nōn ad dēpōnendam,50 sed ad cōnfirmandam51 audāciam. Cupiō, patrēs cōnscrīptī,52 mē esse clēmentem53; cupiō in tantīs reī pūblicae perīculīs mē nōn dissolūtum54 vidērī, sed iam mē ipse inertiae55 nēquitiaeque56 condemnō.57
Castra58 sunt in Italiā contrā populum Rōānum in Etrūriae59 faucibus60 collocāta61; crēscit in diēs singulōs62 hostium numerus; eōrum autem castrōrum imperātōrem ducemque hostium intrā63 moenia atque adeō64 in senātū vidēmus, intestīnam65 aliquam cotīdiē perniciem66 reī pūblicae mōlientem67 …
Quae68 cum ita sint, Catilīna, perge69 quō70 coepistī. Ēgredere71 aliquandō72 ex urbe; patent portae; proficīscere. Nimium diū tē imperātōrem tua illa Mānliāna73 castra dēsīderant. Ēdūc tēcum etiam omnēs tuōs; sī minus,74 quam plūrimōs; pūrgā75 urbem. Magnō mē metū līberāveris dum modo inter mē atque tē mūrus76 intersit.77 Nōbīscum versārī78 iam diūtius nōon potes; nōn feram, nōn patiar, nōn sinam79 …
Quamquam80 nōn nūllī81 sunt in hōc ōrdine quī aut ea quae imminent82 nōon videant, aut ea quae vident dissimulent83; qui84 spem Catilīnae mollibus85 sententiīs aluērunt coniūrātiōnemque nāscentem nōn crēdendō corrōborāvērunt86; quōrum87 auctōritātem secūti,88 multī nōn sōlum improbī,89 vērum90 etiam imperītī,91 sī in hunc animadvertissem92 crūdēliter93 et rēgiē94 factum esse95 dīcerent. Nunc intellegō, sī iste, quō intendit,96 in Mānliāna castra pervēnerit,97 nēminem tam stultum fore98 quī nōn videat coniūrātiōnem esse factam, nēminem tam improbum quī nōn fateātur.
Hōc autem ūnō interfectō, intellegō hanc reī pūblicae pestem paulīsper99 reprimī,100 nōn in perpetuum101 comprimī102 posse. Quod sī103 sē ēiēcerit,104 sēcumque suōs105 ēdūxerit, et eōdem106 cēterōs undique107 collēctōs108 naufragōs109 adgregārit,110 exstinguētur111 atque dēlēbitur nōn modo haec tam adulta112 reī pūblicae pestis, vērum etiam stirps113 ac sēmen114 malōrum omnium … Quod sī103 ex tantō latrōciniō115 iste ūnus tollētur, vidēbimur fortasse ad116 breve quoddam tempus cūrā et metū esse relevātī;117 perīculum autem residēbit118 …
Quārē sēcēdant119 improbī sēcernant120 sē ā bonīs; ūnum in locum congregentur121; mūrō dēnique (id quod saepe iam dīxī) sēcernantur ā nōbīs; dēsinant122 insidiārī123 domī suae124 cōnsulī, circumstāre125 tribūnal126 praetōris urbānī,127 obsidēre128 cum gladiīs cūriam,129 malleolōs130 et facēs131 ad īnflammandam132 urbem comparāre133; sit dēnique īnscrīptum134 in fronte135 ūnīus cuiusque quid dē rē pūblicā sentiat. Polliceor136 hoc vōbīs, patrēs cōnscrīptī,52 tantam in nōbīs cōnsulibus fore98 dīligentiam,137 tantam in vōbīs auctōritātem,40 tantam in equitibus138 Rōmānīs virtūtem, tantam in omnibus bonīs cōnsēnsiōnem,139 ut Catilīnae profectiōne140 omnia patefacta, illūstrāta,141 oppressa, vindicāta142 esse videātis.
Hīsce143 ōminibus,144 Catilīna, cum summā reī pūblicae salūte,145 cum tuā peste ac perniciē,146 cumque eōrum exitiō quī sē tēcum omnī scelere parricīdiōque147 iūnxērunt, proficīscere ad impium148 bellum ac nefārium.149 Tū, Iuppiter, quī eīsdem150 quibus haec urbs auspiciīs ā Rōmulō151 es cōnstitūtus,152 quem Statōrem153 huius urbis atque imperiī vērē nōmināmus,154 hunc et huius sociōs ā tuīs cēterīsque templīs,155 ā tēctīs156 urbis ac moenibus, ā vītā fortūnīsque cīvium arcēbis157, et hominēs bonōrum inimīīcōs,158 hostēs patriae, latrōnēs159 Italiae, scelerum foedere160 inter sē ac nefariā societāte161 coniūnctōs,162 aeternīs163 suppliciīs164 vīvōs mortuōsque mactābis.165
(Cicero, In Catilīnam Ōrātiō I, excerpts)
Rem pūblicam, Quirītēs,2 vītamque3 omnium vestrum, bona,4 fortūnās, coniugēs5 līberōsque6 vestrōs, atque hoc domicilium7 clārissimī imperī, fortūnātissimam pulcherrimamque urbem, hodiernō8 diē deōrum immortālium summō ergā vōs amōre, labōribus, cōnsiliīs, perīculīs meīs, ē flammā9 atque ferrō ac paene10 ex faucibus11 fātī ēreptam et vōbīs cōnservātam ac restitūtam12 vidētis13 … Quae14 quoniam in senātū illūstrāta, patefacta, comperta15 sunt per mē, vōbīs iam expōnam breviter, Quirītēs, ut16 et17 quanta18 et quā ratiōne investīgāta19 et comprehēnsa sint, vōs, quī ignōrātis et exspectātis, scīre possītis.
Prīncipiō, ut20 Catilīna paucīs ante diēbus21 ērūpit22 ex urbe, cum sceleris suī sociōs, huiusce23 nefariī bellī ācerrimōs ducēs, Rōomae relīquisset, semper vigilāvī24 et prōvīdī,25 Quirītēs, quem ad modum26 in tantīs et tam absconditīs27 īnsidiīs salvī esse possēmus. Nam tum cum ex urbe Catilīnam ēiciēbam (nōn enim iam vereor huius verbī invidiam, cum illa28 magis29 sit timenda, quod30 vīvus exierit)—sed tum cum31 illum exterminārī32 volēbam, aut33 reliquam34 coniūrātōrum manum simul35 exitūram36 aut eōs quī restitissent37 īnfīrmōs sine illō ac dēbilēs38 fore39 putābam. Atque ego, ut vīdī, quōs maximō furōre et scelere esse īnflammātōs sciēbam, eōs nōbīscum esse et Rōmae remānsisse, in eō40 omnēs diēs noctēsque cōnsūmpsī ut quid agerent, quid mōlīrentur, sentīrem ac vidērem … Itaque, ut comperī lēgātōs41 Allobrogum42 bellī Trānsalpīnī43 et tumultūs44 Gallicī45 excitandī46 causā, ā P. Lentulō47 esse sollicitātōs,48 eōsque in Galliam49 ad suōs cīvēs eōdemque itinere cum litterīs mandātīsque50 ad Catilīnam esse missōs, comitemque51 eīs adiūnctum esse52 T. Volturcium,53 atque huic esse ad Catilīnam datās litterāas, facultātem54 mihi oblātam putāvī ut—quod55 erat difficillimum quodque ego semper optābam56 ab dīs immortālibus—tōta rēs nōn sōlum ā mē sed etiam ā senātū et ā vōbis manifestō57 dēprehenderētur.58
Itaque hesternō59 diē L. Flaccum et C. Pomptīnum praetōrēs,60 fortissimōs atque amantissimōs61 reī pūblicae62 virōs, ad mē vocāvī, rem exposuī, quid fierī63 placēret ostendī. Illī autem, quī omnia dē rē pūblicā praeclāra64 atque ēgregia65 sentīrent,66 sine recūsātiōne67 ac sine ūllā morā negōtium68 suscēpērunt et, cum advesperāsceret,69 occultē70 ad pontem71 Mulvium pervēnērunt atque ibi in proximīs vīllīs72 ita bipertītō73 fuērunt ut Tiberis74 inter eōs et pōns interesset.75 Eōdem76 autem et ipsī sine cuiusquam suspīciōne77 multōs fortēs virōs ēdūxerant, et ego ex praefectūrā78 Reātīnā79 complūrēs80 dēlēctōs81 adulēscentēs, quōrum operā82 ūtor assiduē83 in rē pūblicā, praesidiō84 cum gladiīs mīseram. Interim,85 tertiā ferē86 vigiliā87 exāctā, cum iam pontem Mulvium magnō comitātū88 lēgātī Allobrogum ingredī89 inciperent ūnāque90 Volturcius, fit in eōs impetus91; ēdūcuntur92 et ab illīs gladiī et ā nostrīs.93 Rēs praetōribus erat nōta sōlīs, ignōrābātur ā cēterīs. Tum interventū94 Pomptīnī atque Flaccī pugna95 sēdātur.96 Litterae, quaecumque97 erant in eō comitātū, integrīs98 signīs praetōribus trāduntur; ipsī, comprehēnsī, ad mē, cum iam dīlūcēsceret,99 dēdūcuntur. Atque hōrum omnium scelerum improbissimum100 māchinātōrem,101 Cimbrum Gabīnium,102 statim103 ad mē nihildum104 suspicantem,105 vocāvī. Deinde item106 arcessītus est107 L. Statilius, et post eum C. Cethēgus. Tardissimē108 autem Lentulus vēnit …
Senātum frequentem109 celeriter, ut vīdistis, coēgī. Atque intereā110 statim admonitū111 Allobrogum C. Sulpicium praetōrem, fortem virum, mīsī quī ex aedibus112 Cethēgī, sī quid tēlōrum113 esset, efferret114; ex quibus115 ille maximum sīcārum116 numerum et gladiōrum extulit.117
Intrōdūxī118 Volturcium sine Gallīs; fidem pūblicam119 iussū120 senātūs dedī; hortātus sum ut ea quae scīret sine timōre indicāret.121 Tum ille dīxit, cum vix122 sē ex magnō timōre recreāsset,123 ā P. Lentulō sē habēre ad Catilīnam mandāta et litterās ut servōrum praesidiō ūterētur,124 ut ad urbem quam prīmum125 cum exercitū accēderet; id126 autem eō cōnsiliō ut,127 cum urbem ex128 omnibus partibus, quem ad modum129 discrīptum distribūtumque erat,130 incendissent131 caedemque132 īnfīnītam133 cīvium fēcissent, praestō134 esset ille135 quī et fugientēs exciperet136 et sē cum hīs urbānīs ducibus coniungeret.137
Intrōductī autem Gallī iūs iūrandum138 sibi et litterās ab Lentulō, Cethēgō, Statiliō ad suam gentem datās esse dīxērunt atque ita sibi ab hīs et ā L. Cassiō esse praescrīptum139 ut equitātum140 in Italiam quam prīmum mitterent141 …
Ac nē longum sit,142 Quirītēs, tabellās143 prōferrī144 iussimus quae ā quōque dīcēbantur datae.145 Prīmum ostendimus Cethēgō signum; cognōvit. Nōs līnum146 incīdimus147; lēgimus. Erat scrīptum ipsīus148 manū Allobrogum senātuī et populō sēsē149 quae eōrum lēgātīs cōnfīrmāsset150 factūrum esse; ōrāre ut item illī facerent quae sibi eōrum lēgātī recēpissent. Tum Cethēgus (quī paulō151 ante aliquid tamen dē gladiīs ac sīcīs, quae apud ipsum erant dēprehēnsa,152 respondisset dīxissetque153 sē semper bonōrum ferrāmentōrum154 studiōsum155 fuisse) recitātīs litterīs dēbilitātus156 atque abiectus157 cōnscientiā,158 repente conticuit.159
Intrōductus est Statilius; cognōvit et signum et manum suam. Recitātae sunt tabellae in eandem ferē sententiam; cōnfessus est.
Tum ostendī tabellās Lentulō, et quaesīvī cognōsceretne signum. Adnuit160 … Leguntur eādem ratiōne ad senātum Allobrogum populumque litterae. Sī quid dē hīs rēbus dīcere vellet,161 fēcī potestātem.162 Atque ille prīmō quidem negāvit. Post163 autem aliquantō,164 tōtō iam indiciō165 expositō atque ēditō,166 surrēxit; quaesīvit ā Gallīs quid sibi esset cum eīs, quam ob rem167 domum suam vēnissent, itemque ā Volturciō. Quī cum illī breviter cōnstanterque168 respondissent per quem ad eum quotiēnsque169 vēnissent, quaesīssentque170 ab eō nihilne sēcum171 esset dē fātīs Sibyllīnīs172 locūtus, tum ille subitō, scelere dēmēns,173 quanta cōnscientiae vīs esset ostendit. Nam cum id posset īnfitiārī,174 repente praeter opīniōnem175 omnium cōnfessus est …
Gabīnius deinde intrōductus, cum prīō impudenter176 respondēre coepisset, ad extrēmum177 nihil ex eīs178 quae Gallī īnsimulābant179 negāvit.
Ac mihi180 quidem, Quirītēs, cum181 illa182 certissima vīsa sunt argūmenta atque indicia sceleris, tabellae, signa, manūs, dēnique ūīus cuiusque cōnfessiō,183 tum multō184 certiōra illa, color,185 oculī, vultūs, taciturnitās.186 Sīc enim obstupuerant,187 sīc terram intuēbantur,188 sīc fūrtim nōn numquam inter sēsē aspiciēbant ut nōn iam ab aliīs indicārī189 sed indicāre sē ipsī vidērentur.
Indiciīs expositīs atque ēditīs, Quirītēs, senātum cōnsuluī190 dē summā rē pūblicā191 quid fierī placēret. Dictae sunt ā prīncipibus ācerrimae ac fortissimae sententiae, quās senātus sine ūllā varietāte192 est secūtus …
Quibus prō tantīs rēbus, Quirītēs, nūllum ego ā vōbīs praemium virtūtis, nūllum īnsigne193 honōris, nūllum monumentum laudis postulō194 praeterquam195 huius diēī memoriam sempiternam196 …
Vōs, Quirītēs, quoniam iam est nox, venerātī197 Iovem illum custōdem huius urbis ac vestrum, in vestra tēcta198 discēdite; et ea, quamquam199 iam est perīculum dēpulsum,200 tamen aequē ac201 priōre nocte custōdiīs vigiliīsque dēfendite. Id nē vōbīs diūtius faciendum sit atque ut in perpetuā pāce esse possītis prōvidēbō. (Cicero, In Catilīnam Ōrātiō III, excerpts)
Quae est igitur eius ōrātiō quā2 facit eum Platō ūsum apud iūdicēs iam morte multātum3?
“Magna mē,” inquit “spēs tenet iūdicēs, bene mihi ēvenīre4 quod mittar5 ad mortem. Necesse6 est enim sit7 alterum dē duōbus, ut aut8 sēnsūs omnīnō omnēs mors auferat aut in alium quendam locum ex hīs locīs morte migrētur.9 Quam ob rem,10 sīve11 sēnsus exstinguitur morsque eī somnō similis est quī nōn numquam etiam sine vīsīs12 somniōrum13 plācātissimam14 quiētem adfert, dī bonī, quid lucrī est ēmorī15! Aut quam multī diēs reperīrī possunt quī tālī noctī antepōnantur? Cui sī similis futūra est16 perpetuitās17 omnis cōnsequentis18 temporis, quis19 mē beātior?
“Sin20 vēra21 sunt quae dīcuntur, migrātiōnem22 esse mortem in eās ōrās23 quās quī24 ē vītā excessērunt25 incolunt,26 id multō27 iam beātius est … Haec peregrīnātiō28 mediocris vōbīs vidērī potest? Ut vērō colloquī29 cum Orpheō, Mūsaeō,30 Homērō, Hēsiodō31 liceat, quantī32 tandem aestimātis33? … Nec enim cuiquam34 bonō malī35 quicquam ēvenīre potest nec vīvō nec mortuō36 …
“Sed tempus est iam hinc37 abīre mē, ut moriar, vōs, ut vītam agātis. Utrum autem sit melius, dī immortālēs sciunt; hominem quidem scīre arbitror nēminem.”38 (Cicero, Tusculānae Disputātiōnēs 1.40.97-1.41.99, excerpts)
Artior2 quam solēbāt3 somnus (mē) complexus est4 … (et) Āfricānus sē ostendit eā fōrmā5 quae mihi ex imāgine6 eius quam ex ipsō erat nōtior.7 Quem ubi agnōvī,8 equidem cohorruī9, … quaesīvī tamen vīveretne ipse et Paulus10 pater et aliī quōs nōs exstīnctōs11 arbitrārēmur.
“Immō vērō,” inquit, “hī vīvunt quī ē corporum vinclīs tamquam ē carcere12 ēvolāvērunt13; vestra vērō quae dīcitur vīta mors est. Quīn14 tū aspicis ad tē venientem Paulum patrem?”
Quem ut vīdī, equidem vim15 lacrimārum prōfūdī. Ille autem mē complexus4 atque ōsculāns16 flēre17 prohibēbat. Atque ego ut prīmum18 flētū19 repressō20 loquī posse coepī, “Quaesō,21” inquam, “pater sānctissime22 atque optime, quoniam haec est vīta, ut Āfricānum audiō dīcere, quid moror23 in terrīs? Quīn24 hūc25 ad vōs venīre properō26?
“Nōn est ita,27” inquit ille. “Nisi enim deus is,28 cuius hoc templum29 est omne quod cōnspicis,30 istīs tē corporis custōdiīs līberāverit, hūc tibi aditus31 patēre nōn potest. Hominēs enim sunt hāc lēge32 generātī,33 quī tuērentur34 illum globum35 quem in hōc templō medium vidēs, quae terra dīcitur, iīsque36 animus datus est ex illīs sempiternīs ignibus quae sīdera et stēllās vocātis … Quārē et tibi, Pūblī,37 et piīs omnibus retinendus38 est animus in custōdiā corporis, nec iniussū39 eius ā quō ille40 est vōbīs datus ex hominum vītā migrandum est, nē mūnus41 hūmānum adsignātum42 ā deō dēfūgisse43 videāminī … Iūstitiam44 cole45 et pietātem,46 quae cum sit magna47 in parentibus et propinquīs,48 tum49 in patriā maxima est. Ea vīta via est in caelum et in hunc coetum50 eōrum quī iam vīxērunt et corpore laxātī51 illum incolunt locum … quem vōs, ut ā Graīs accēpistis, orbem lacteum,52 nuncupātis.53” …
Et ille, “Tū vērō … sīc habētō54 nōn esse tē mortālem, sed corpus hoc55; nec enim tuīs56 es quem fōrma ista dēclārat,57 sed mēns cuiusque is est quisque, nōn ea figūra58 quae digitō dēmōnstrārī potest. Deum tē igitur scītō59 esse; sīquidem60 deus est quī viget,61 quī sentit, quī meminit,62 quī prōvidet, quī tam regit et moderātur63 et movet id corpus cui praepositus est64 quam65 hunc mundum ille prīnceps deus.”66 (Cicero, excerpts from Somnium Scīpiōnis 2ff. = Dē Rē Pūblicā 6.10 ff.)