ԿԱՊՈՒՅՏ

 

ՀՀ

 

Ես մնում եմ օրենքի տառին հավատարիմ, ոգուն՝ դիմադրող:

Օրենքը սահմանում է. «Կապույտ գույնը խորհրդանշում է հայ ժողովրդի ապրելու կամքը խաղաղ երկնքի ներքո»: Ո՛չ թե հայրենի երկնքի, այլ պարզապես «խաղաղ երկնքի ներքո», ուրեմն՝ ցանկացած երկնքի ներքո:

Ժողովուրդը հետևողականորեն դրսևորում է խաղաղ երկնքի ներքո ապրելու իր կամքը՝ լքելով Հայաստանը, երբ նրա գլխին սև֊մութ ամպեր են կուտակվում:

 

ԱՆԴՈՆ

 

Կապուտակ երկնքի տակ ծփում էր ծովը կապուտակ:

Սկզբում 88֊ն էր: Ինքը հոր ուսերին ճոճվող նավավար էր, որովհետև հայրը նավն էր, ու կար ծովը՝ մարդկային, որ թվում էր անծայրածիր: Ժողովուրդը ծովում էր Ազատության հրապարակում, ուր մով աչքերով փոքրիկ տղան անհամբեր սպասում էր հերթական, շառաչող ալիքին, որ իր պստիկ բռունցքը վեր պարզի և վանկարկի «Մի՛֊ա՛֊ցո՛ւմ»:

Ու դեռ կար «Հեքիաթ» կաֆեն՝ Թումանյանի վրա, որն իրենց նավահանգիստն էր, որտեղ ինքն առանց համոզելու իջնում էր հոր ուսերից: Գիշերվա հեքիաթն էլ կար՝ չրթող նավի մասին, որը չրթում էր ճամփին պատահած ամեն բան ու թքում կճեպ, կլեպ ու պատյան:

Հետո ծովը ցրվեց տներով, ամեն կաթիլ՝ իր գործին: Նավավարը գնաց դպրոց, իսկ նավը՝ պատերազմ:

Քույրն ասաց՝ «պինդ բռնիր՝ չկորցնես», կտրոնն ու փողը ձեռքը տվեց, ուղարկեց հացի: Հերթը թվաց ծանոթ ծովից պոկված ալիք, բայց ոչ մեկն իրեն չառավ ուսերին: Մութն ընկել էր, ցուրտ էր արդեն, հերթը՝ անցած, հացը՝ պրծած, թիկունքը՝ թույլ, ճակատը՝ պինդ: Խանութի դռանը կտրոնն էր փնտրում, հույսը չէր կտրում: Քույրն անհանգիստ եղբորն էր սպասում, մայրը՝ զինադադարին, նավը՝ փարոսի լույսին, իսկ իր ձեռքին ոչինչ չկար, իր բռի մեջ դեռ սերմ չկար, ու չրթածը սնամեջ էր: Եկավ, մորը խնդրեց՝ «ինձ տուր սպորտի»: Ուզում էր ուժեղ լինել, որ ալիքին կուլ չգնա, որ պինդ բռնի ու չկորցնի իր կտրոնը, որ իր բուռը բռունցք դառնա, թիկունքը՝ ամուր, գոտիկը՝ պինդ, ճակատը՝ պարզ, լուսաբացին դուրս գա բաց ծով նավարկության:

Լույսը բացվեց: Նավը կոտրած կայմով կռվից տուն դարձավ, բայց ոչ զինվորական շորերը հագից հանեց, ոչ էլ մորուքը սափրեց: Խոհանոցը՝ նավամատույց, օղու շշի մեջ՝ ծիծաղախիտ ծով: Հայրը մինչև վերջին կաթիլը կոնծում էր, գլուխը սեղանին քնում: Մայրը խնդրեց՝ «ի՞նչ կլինի, հորդ ասա, թող քիչ խմի»: Հայրը խնդաց. «Արի, սարսաղ, արի տեսնեմ՝ ինչ ես ուզում. որ օրը ձեռս ծալես՝ էդ օրվանից քո ասածով կշարժվենք»: Հարբած հայրն առանց ջանքի որդուն հաղթեց, և ամեն բան թվաց մի բուռ՝ սահմանափակ, հողը՝ մի բուռ, ազգը՝ մի բուռ, իսկ բռունցքը՝ կար ու չկար. Թումանյանը կար, «Հեքիաթը» չկար, փողոցը կար, կաֆեն չկար:

Նավը երկա՜ր, տարիներով խորտակվում էր ծանծաղուտում: Ինքը կպած մարզվում էր:

Առաջին սերմը հողին տվեց: Դրանից հետո ձեռնաշարժելիս սերմը ձախ ափի մեջ էր թափում: Ատամները սեղմած, գլուխը հետ էր գցում, կոթ ու վզակոթ պրկվում, երակները ցցվում էին, կապույտը դուրս էր գալիս ջրի երես, ու թանձր սերմն անկճեպ, անկլեպ ու անպատյան հոսում էր բուռը:

Ինքն ավարտական դասարանում էր, երբ առաջին ու վերջին անգամ հորը տեսավ արտասվելիս. հազարամյակի վերջին հոկտեմբերի 27֊ն էր:

Անցման մշուշը պատեց ծովից ծով, իսկ ինքը նոր դարի մեկնարկի տարում դպրոցն ավարտեց, ստացավ անձնագիր ու իր ուժերով ընդունվեց Ժողի վարկային գործ բաժինը՝ անվճար:

Տուն պահող ուսանող էր: Շաբաթվա մեջ՝ ինչ պատահի, հանգստյան օրերին՝ օրավարձով բեռնակրություն: Անընդհատ վիճում էր հոր հետ: Հայրն ասում էր՝ «խեր, շառ, Աստված», ինքն ասում էր՝ «հույս, հավատ, սեր», նա ասում էր՝ «փրկօղակ նետենք», ինքն ասում էր՝ «խարիսխ գցենք», նա ասում էր՝ «արի խմենք», ինքն ասում էր՝ «թարգի, այ հեր»: Որքան էլ վիճեին, մեկ է՝ վերջին խոսքը մեծինն էր և մշտապես նույնը՝ «ձեռի ուժ կպնենք, ծալես՝ քո ասածով կշարժվենք»: Վաղուց կարող էր, բայց սիրտ չէր անում:

Մի երեկո, եկավ տեսավ՝ քույրը քաշվել մութ անկյունում լաց էր լինում. «Քեզ ի՞նչ եղավ, ո՞վ նեղացրեց, ասա գնամ՝ գլուխը ջարդեմ»: Պարզվեց՝ հայրը դրսում, անծանոթներից խմելու փող էր ուզել, քրոջ նշանածը տեսել էր: Հոր ձեռքը ծալեց: Պարտվողն ասեց մենակ մի բառ՝ «մակարդակ»: Հիմա ինքը նավապետն էր շարքից ելած ռազմանավի: Հին պայմանը խախտվեց, նորն անխոս կապվեց՝ երկուստեք, լուռ համաձայնությամբ: Գիշերները շուրջօրյա գրավատանը պահակություն էր անում, առավոտ շուտ երկու շիշ բերում հոր դիմաց դնում, գնում էր դասի, մինչև ավարտեց ու զորակոչվեց:

Բոլորով սահմանին էին: Ինքը՝ հայոց բանակում, հայրը՝ շշի հատակում, ինքը լեռներում, տնեցիք՝ ստորոտում, ինքը դիրքերում՝ հերթապահ, մայրն ու քույրը՝ անկողնու մոտ հիվանդապահ: Ինքը վազում էր, ցատկում, կքանստում, ձողին ձգվում, զենքը ձեռքին փորսող տալիս, իսկ նավն անդարձ ընկղմվում էր տիղմի մեջ: Տագնապով վերկացին, երբ օրապահ էր՝ «վաշտ, զգաստ» էր կանչում, նավախելը սուզվեց: Շարային ստուգատեսին տախտակամածը կիսվեց: Սահմանապահը խրամատում կրակեց, ու նավացռուկն անցավ ջրի տակ:

Զորացրվեց: Նավը չկար, բայց կար վերստին ծովը մարդկային, որ ծփում էր Ազատության հրապարակում: «Ցնծության ձոնին» ականջալուր՝ գնաց կանգնեց ծովեզերքին՝ Հյուսիսային պողոտայի բազրիքներին, տեսավ բռունցքների շառաչող ալիքն ու սիրտը լցվեց: Ճողփեց, ելավ Թումանյանի պատվանդանին ու ողջ ձայնով զիլ վանկարկեց՝ «ազա՛տ, անկա՛խ Հա՛֊յա՛ս֊տա՛ն»:

Հետո ծովը ցրեցին:

Ոչ մի կաթիլ չխմեց՝ ոչ հոր քելեխին, ոչ տարուն, ոչ էլ քրոջ հարսանիքին: Ուզում էր ուժեղ լինել, որ ալիքի վրա մնա, որ փրկօղակի կարիք չունենա, որ բռունցքը մուրացիկի բուռ չդառնա: Ցամաք ծովի ջուրն աչքերում, ճակատը բաց առաջ գնաց, նավաբեկյալ մորը՝ ուսերին, թիկունքին՝ խարիսխ: Ընդունվեց գործի վարկային կազմակերպությունում: Գտավ իր համար նոր նավահանգիստ, ուր կայանում էր մթնշաղին, մով աչքերը՝ հեռուներին, դիմացն անփոփոխ՝ նարնջի հյութ՝ երկու հատիկ սառույցով: Իրեն հանդիպեց մակույկ, լաստանավ, անգամ դեղին մի սուզանավ, բայց ոչ մեկը սրտուզածը չէր: Փնտրում էր, հույսը չէր կտրում:

Վերջապես գտավ իր նարնջագույն, ծուռ առագաստով նավակին, որ եկավ՝ չրթելով ճամփին պատահած ամեն բան, կուլ տվեց իր սերմն ու չթքեց ո՛չ կճեպ, ո՛չ կլեպ, ո՛չ պատյան, և մի բուռը թվաց անսահման, կապույտը՝ անծայրածիր, երկինքը՝ խաղաղ, կամքը՝ անկոտրում:

Ու կապուտակ երկնքի տակ ծփում էր ծովը կապուտակ:

 

ՀՀ

 

Ամենատարբեր հաշվարկներով ներկայումս աշխարհում 8֊12 միլիոն հայ կա, որի շուրջ մեկ քառորդն է ապրում Հայաստանում: Վերցնենք ողջ հայության համար միջինը, ասենք՝ 10 միլիոն: Ուրեմն, հայերը 7 միլիարդը գերազանցած մարդկության 0,1...% են: Ինչ խոսք, ոչնչացնող փոքրություն է:

Համամարդկային իմաստով «հայ» նշանակում է փոքրամասնություն, հենց միայն էն պարզ պատճառով, որ հայերի ճնշող մեծամասնությունը ինչ֊որ երկրում էթնիկ փոքրամասնություն է: Միայն ազգային պետության սահմաններում է, որ հայը մեծամասնություն է, բայց Հայաստանն ինքը փոքր է, աշխարհի ցամաքի 0,02...%, և եթե ինչ֊որ բանով աչքի չընկնի, հազիվ թե մարդկության մեծ մասն անգամ քարտեզի վրա տեղն իմանա:

Ինչպե՞ս է հաղթահարվում փոքրությունը:

Մեծ֊մեծ խոսելով կամ մեծ գործերով: Նորություն չի, դեռ հայ առաջին պատմիչն է ասել. «Զի թէպէտ եւ եմք ածու փոքր, եւ թուով յոյժ ընդ փոքու սահմանեալ, եւ զօրութեամբ տկար, եւ ընդ այլով յոլով անգամ նուաճեալ թագավորութեամբ՝ սակայն բազում գործք արութեան զտանին գործեալ եւ ի մերում աշխարհիս, եւ արժանի գրոյ յիշատակի»:

10 միլիոն հայ հանգիստ կարող է ապրել անգամ սակավահող, 30 հզ. կմ² Հայաստանում, չհաշված Ղարաբաղը, որի վերաբնակեցումն առանձին հարց է: 1 կմ²՝ 333 մարդ: Շատ նեղվածք չի, եթե համեմատենք, ասենք, Չինաստանի հետ, որի ցուցանիշը 50 անգամ ավելին է, և նկատի ունենանք, որ աշխարհի առնվազն 40 երկրում բնակչության խտությունը գերազանցում է նշված թիվը: (Օրինակ՝ Բելգիայում 10 միլիոն մարդ հանգիստ ապրում է 30 հզ. կմ² վրա): Վերջ ի վերջո, քանի որ փոքր ազգերը շատ են սիրում համեմատվել հրեաների հետ, 8 միլիոնից ավելի մարդ ապրում է 20 հզ. կմ² վրա, ոչ խաղաղ երկնքի ներքո:

Էքս. ՍԵՎԱՆ_ա_ԾՈՎ

Անամպ երկինք: Ծովի ծփոց:

_ԾՈՒԽ_ի_ԱԿՆ

Մսով շամփուրները վերցվում են բոցկլտացող ածուխով մանղալից: Յուղը կաթում, անբոց ծուխ է տալիս, որ լցվում է խորովածն անող Անդոյի աչքերը:

Զեփյուռը ծուխը տանում է դեպի երկաթից սեղանը, որտեղ Սամը բանջարեղենն է կլպում՝ մատները թաթախելով ջրով լի պնակի մեջ, իսկ Մամն անշտապ սեղան է գցում:

ԱՆԴՈ (Սամին) — Լավաշ բեր, քաշենք:

Ափը մարդաշատ չի:
Ջրի մոտ վիճում են մի քանի երեխա:
Ծփում է կապուտակ Սևանը:

_ԿԵՐ_ու_ՍՈՒՍ

Սեղանը պատրաստ է, խորովածը՝ կենտրոնում դրված:
Սամը օղի է լցնում իրեն ու մորը:

ՄԱՄ — Անդոյին լցրու, առաջինը՝ խորոված անողին:
ՍԱՄ — Անդոն չի խմում:
ՄԱՄ — Հա՜... ղեկին է:
ԱՆԴՈ — Չէ, ընդհանրապես չեմ խմում:

Անդոն մի լավ կտոր խորոված է ընտրում, փորձում դնել Մամի ափսեի մեջ:

ՄԱՄ — Չէ, չէ, շնորհակալ եմ:
ՍԱՄ — Մամը միս չի ուտում, (շեշտված նմանակելով) ընդհանրապես չի ուտում:

Անդոն նույն կտորը դնում է Սամի ափսեն:

ԱՆԴՈ — Առաջ մեկ֊մեկ խմում էի, հիմա լրիվ թարգել եմ: Հերս էր շատ սիրում խմել:
ՄԱՄ — Միշտ սիրել եմ խմող մարդկանց, նրանք թաքցնելու բան չունեն, իսկ հարբեցողներին խղճացել եմ:
ՍԱՄ — Հարբեցող, խմող. ի՞նչ տարբերություն:
ՄԱՄ — Խմողն ուզում է հարբել, իսկ հարբեցողը չի ուզում սթափվել:
ԱՆԴՈ — Ուրեմն ես սխալ ասի. հերս հարբեցող էր:

Անհարմար լռություն:
Հեռվում երեխաներն ավազից ու խճաքարերից մեծ ամրոց են կառուցում: Երկուսին չեն խաղացնում, որ խռովել, քաշվել են մի կողմ:

ԱՆԴՈ (մթնոլորտը ցրելով, աշխույժ) — Կենա՛ց, կենա՛ց, կենա՛ց, ես կենաց ասեմ, դուք խմեք: (Մտքերը հավաքելով): Բնությունը մայր է: Մարդիկ ասում են՝ մայր բնություն, ոչ թե հայր, որովհետև հայրական բնազդ չկա, կա միայն մայրական: Ու քանի որ էսօր մայր բնության հյուրընկալ գրկում ենք, եկեք առաջինը խմենք մեր մայրերի ու մայր բնության կենացը:
ՍԱՄ — Կենացդ, բնություն ջան:
ՄԱՄ — Զգացված եմ:

Տղաներն ախորժակով միս են ծամում:
Մամը բանջարեղենն է կտրատում իր ափսեի մեջ:

Գիտեք՝ ի՞նչ է բեզոարը:

ԱՆԴՈ — Գիտեմ, որ Բեզոարյան այծը Հայաստանի Կարմիր գրքում գրանցված է, բայց բեզոարն ինչ է, ճիշտն ասած, տեղյակ չեմ:
ՄԱՄ — Ի՞նչ կա ավելի ներդաշնակ ու բնական, քան մոր կաթը ծծող ուլիկը: Մոր կաթի հետ ուլիկը մազ է կուլ տալիս: Մազերը ստամոքսում կուտակվում, դեղձի կորիզի չափ կծիկ են դառնում ու քարանում, և այդ ստամոքսի «քարը» կոչվում է բեզոար:

Դանակ֊պատառաքաղը վայր է դնում:

Ուլիկը ծծում է ինքնապահպանման բնազդով: Այծ֊մայրիկը կերակրում է մայրական բնազդով: Բայց արի ու տես, որ այս երկու մեծարված բնազդը համատեղ սպանում են խեղճ ուլիկին: Անմեղ, բկլիկ ուլիկները հաճախ շատ մազ են կուլ տալիս և մեծ բեզոարից անկում են:

ԱՆԴՈ — Որտեղի՞ց գիտեք էդ բաները:
ՄԱՄ — Կարդացել եմ: Կյանքում ոչինչ չի կարող պատահել, որ մի տեղ գրված չլինի ու հնարավոր չլինի մի տեղ կարդալ:
ՍԱՄ (ծիծաղկոտ) — Առակդ ի՞նչ կցուցանե. որ մազոտ բան չարժի ծծե՞լ:

Անդոն դանակ պատառաքաղը վայր է դնում, դադարում ուտել:
Մամն ախորժակով ուտում է խորոված բանջարեղենը:

_ ԱՓ_ի_ՄՈՏ

Մանղալի կրակը մարել է:
Անդոն փայտածուխի միջից խորոված կարտոֆիլներն է հանում, լցնում թասի մեջ: Փայտիկով փորփրում, համոզվում է, որ էլ չկա: Թասը տանում, դնում է սեղանին:
Մամը լողազգեստով, գիրքը ձեռքին նստած է մեծ հովանոցի տակ, սեղանից երկու քայլ հեռու:

ԱՆԴՈ — Էս մնաց:
ՄԱՄ (գրքից չկտրվելով) — Կուտվի: Լողանք՝ կսովածանանք:

Անդոն մոտենում է ու նստում խճաքարերին: Արմունկը դնում է ծնկին, դնչով հենվում բռունցքին: Հեռվից հետևում է հաշտված երեխաների խմբի հետ խաղացող Սամին:

ԱՆԴՈ — Ի՞նչ եք կարդում:
ՄԱՄ (գրքից չկտրվելով) — Հայ բանաստեղծական արձակի ժողովածու:
ԱՆԴՈ — Հա, անհանգ ոտանավորներ:
ՄԱՄ (գրքից չկտրվելով) — Չէ, դա արձակ բանաստեղծությունն է:
ԱՆԴՈ — Շատ ե՞ն տարբեր:
ՄԱՄ (գրքից չկտրվելով) — Հասկացողի համար:
ԱՆԴՈ — Մի տող կկարդա՞ք:
ՄԱՄ (գրքից կտրվելով, մեղմ ժպտալով) — Անշուշտ: (Կարդում է բանաստեղծական շնչով)։ «Կապույտ երինջների արձակ նախիրն ազատ ճարակում էր մեհյանի շուրջը»3:

Անդոն շշուկով կրկնում է լսածը:

ԱՆԴՈ — «Կապույտ երինջների արձակ նախիրն ազատ ճարակում էր մեհյանի շուրջը»:
ՍԱՄ — Անդո՜, արի՛... (ձեռքերով լողալու նշան է անում):
ԱՆԴՈ (ելնելիս) — Չե՞ք գալիս:
ՄԱՄ (գրքից չկտրվելով) — Հետո:

Անդոն անշտապ հանվում է: Շորերը խնամքով ծալում, դնում է մի կողմ:
Թիկնեղ մեջքին մեծ խարիսխ է դաջված, որ ծոծրակից ողնաշարով իջնում է ցած ու ճյուղավորվում թիակների տակ:

_ՋՐՈՑ_ի

Տղաները մտնում են ջուրը, քայլելով առաջ գնում մինչև գոտկատեղ:
Սամը մի քանի անգամ ջուր է ցփնում Անդոյի վրա ու գլխանց սուզվում:
Դաջվածք֊խարիսխը հետզհետե ընկղմվում է ջրի մեջ:
Անդոն հետևում է Սամին, շուտով հասնում, ջրի տակ ոտնաթաթից բռնում է, բայց չի քաշում:
Զուգահեռ, անշտապ լողալով խորանում են, մերթընմերթ սուզալող տալիս, ելնում ջրի երես:
Ափից ահագին հեռացել են:
Տեղում լողում են, առաջ չեն գնում, գլուխները հայտնվում են դեմ դիմաց: Իրար ժպտում են:
Սամը ձեռքերը դնում է Անդոյի ուսերին, հենվում, վեր է ձգվում, ընկերոջ գլուխը ջրի տակ պահում, ապա հետ նետվում, անցնում հանգիստ թիկնալողի՝ շունչը տեղը բերելով:
Անդոն կրկին ջրի երես է ելնում, անհոգ խնդալով գլուխը թափահարում է, շնալողով պտտվում Սամի շուրջը, սուզվում, մյուս կողմից դուրս է գալիս:

ՍԱՄ (հայացքը երկնքին, աչքերը կկոցելով) — Արի մրցենք:
ԱՆԴՈ — Արի, հաղթողին ի՞նչ կհասնի:
ՍԱՄ — Ոչ մի բան, հավեսի համար, հմո՞ ես:
ԱՆԴՈ — Հա:

Սամը կրկին առաջ է ընկնում:
Երկուսն էլ ազատ ոճով են լողում:
Հավասարվելով՝ Անդոն արագալողից անցնում է գորտնալողի:
Սամը չի հանձնվում, իրեն կոտորելով հաղթահարում է իրենց բաժանող կարճ հատվածն ու առանց հետ նայելու կտրուկ անցնում առաջ:
Անդոն հրաժարվում է մրցապայքարից, հանգիստ լողում դեպի ափ:
Նրանց միջև տարածությունը երկարում է:
Ափի մոտ Սամը կանգնում է ջրի մեջ, ցատկոտում, ձեռքերը թափահարում ու հաղթական ճիչեր է արձակում:
Մամը կտրվում է գրքից, էջը թերթում, նայում է տղայի ուղղությամբ: Սամն իր հերթին որսում է մոր հայացքն ու միմյանց ձեռքով են անում:
Երեխաների խումբն ուրախ վազում է դեպի ջրից ելնող Սամը:

_ՄԱՅՐ_ա_ՄՈՒՏ

Արևը մայր է մտնում:
Ջրի վրա նշմարվում է խորացող, միայնակ լողորդուհու գլուխը:
Տղաները նստած են լճափին և նայում են բոցավառվող հորիզոնին:
Սամը շշից «Կիլիկիա» գարեջուր է խմում:

ԱՆԴՈ — ... խմել չէր կարելի... խմիչքն իրեն սպանում էր, բժիշկն ասել էր՝ ոչ մի կաթիլ, իսկ ես փոխանակ դեղի ճար անեի՝ օրը երկու շիշ օղի էի առնում...
ՍԱՄ (կում անելով) — Ինչի՞:
ԱՆԴՈ — Պատվի համար:

Սամը շիշը շուռ է տալիս բոբիկ ոտնաթաթին:
Գարեջուրը փրփրում է ոտատակի խիճ ու ավազին:

ՍԱՄ — Մի ծեր թագավոր մի իմաստուն ու հավատարիմ աստղագուշակ ուներ: Թագավորը բոլորից շատ սրան էր վստահում, որովհետև էս աստղագուշակը կյանքում ինչ ասել էր՝ իրականացել էր: Մի օր աստղագուշակը շատ տխուր եկավ մոտը, թե՝ թագավորն ապրած կենա, բա չես ասի, երկնքի աստղերը մարում են, շուտով ահավոր դավադրություն կլինի, ու քեզ խայտառակ ձևով գահընկեց կանեն: Թագավորը էս որ լսեց, դարդից գնաց ինքնասպան եղավ, ու էդպես էլ ճիշտը չիմացավ. ոչ թե երկնքի աստղերն էին մարում, այլ իր աստղագուշակն էր քիչ֊քիչ կուրանում:

Անդոն ձեռքը գցում է Սամի ուսով:
Ամեն մեկը տարված է իր մտքերով:

ՍԱՄ (հայացքը՝ հեռացող լողորդուհուն) — Գրքի ու ծովի գիժ: Էդ երկու բանի համար խելքն իրանը չի: Ամեն տարի ծով գնալն իմ խաթեր թարգեց: Կարդալը մեռնի էլ չի թարգի: (Դադար): Էսօր երևի կյանքումս առաջին անգամ չվախեցա Սևանի կծան արևից, գիտես՝ խի՞:
ԱՆԴՈ — Ինչի՞:

Սամը նայում է Անդոյի աչքերի մեջ:

ՍԱՄ — Դու հետս էիր:
ԱՆԴՈ — Մակարդակ:

Բոցավառվող հորիզոն:

ԼՈՒԾԱՆՑՈՒՄ.
Մթնում է: Երկինքն աստղազարդվում է: Լիալուսին է:
Ալիքների ու ճայերի ձայները հետզհետե խլանում են՝ փոխարինվելով անտառային ձայներով:
Աստղերը մարում են, լիալուսինը մահիկ է դառնում:
Տկտկոցով մեքենագրվում է. «No 2679 զորամաս»:

 

ՀՀ

 

Ենթադրենք, վաղն առավոտ աշխարհի բոլոր հայերն արթնանում են իրենց բնօրրանում և հայտնաբերում, որ լեռնային կղզին հայտնվել է Խաղաղ օվկիանոսի մեջ: Չկան անտանելի հարևանները՝ թուրքերը, ռուսները, պարսիկները, և բոլոր մյուսները, որոնք հերթով խաբել ու ճնշել են, չեն թողել հայերը մարդավարի ապրեն ու բազմանան: Շուրջը միայն խաղաղ ջրեր են, հայերն ու իրենց սարերը: Հարց է ծագում. ո՞րն է երաշխիքը, որ էդ նոր Հայաստանում բոլոր հայերը հաշտ֊համերաշխ կապրեն, և ոչ թե, ասենք, ցեղային պատերազմներ կսկսեն իրար դեմ, իսկ նոր ծովային հարևաններն ավելի լավը կլինեն, քան հույները, հռոմեացիները, պարսիկները, բյուզանդացիները, արաբները, հետո սելջուկները, մոնղոլները, թուրք օսմանները, ռուսները և այլն, ու թշնամական ռազմական նավատորմը մի օր չի հայտնվի հայոց ծովափին:

Հայտնի է, որ աշխարհում միայն կայացած դեմոկրատիաները չեն պատերազմում իրար դեմ (օրինակ, այլևս գրեթե բացառվում է, որ Գերմանիան ու Լեհաստանն իրար կոտորեն, ինչպես ոչ վաղ անցյալում, իսկ Ռուսաստանն ու Լեհաստա՞նը):

Անկախ Հայաստան ավելի շատ չի եղել, քան եղել է: Ժողովուրդը դարերով օտարի լծի տակ, երկիրը՝ ոտնատակ, ինչպես դասագրքերում է շատ դիպուկ գրված՝ արյունալի պատերազմների թատերաբեմ:

Հայաստանը թատերաբեմ չլինելու երկու ճանապարհ ունի. գնալ ժողովրդավարացման կամ դառնալ միջուկային ռազմական տերություն:

Վերջ ի վերջո, ո՞րն է հայերի հարատևման գաղտնիքը:

— Ազգային ոգին,— կասեն մշակութային ազգայնականության կողմնակիցները:

Անգամ եթե երկիրը ոտատակ են տվել, իսկ ժողովրդին ստորաքարշ գոյության մատնել. ոգին, ըստ սահմանման, անսասան է, եթե կա: (Շարունակելով լեհական օրինակը՝ Ռուսաստանի ու Գերմանիայի դարավոր կռվախնձոր Լեհաստանը երեք պատմական բաժանումներից հետո աշխարհին տվեց Շոպեն, որի երաժշտությունը կարծես թե հենց էդ ոգու գոյության վկայությունն է):

Մշակութային ազգայնականությունը գերմանական ծագում ունի: Պնդում է, որ ժողովուրդն իր մշակույթով է ազգ դառնում: Ազգային ոգու զարթոնքից է ծնվում երկիրը, մի խոսքով, եթե Րաֆֆին չգրեր իր վեպերը, ասենք «Սամվելը», Հայաստանը չէր լինի: Էս հղացքը կարճ կարող ենք անվանել «Երկիր և մշակույթ», իսկ ենթադրվող հայրենիքը՝ Հոգևոր Հայաստան՝ հայ դասականների երազած երկիրը (հոգևորը կրոնականը չի. հենց նույն Րաֆֆին գրում էր, որ հայերի ճակատագիրն այլ կլիներ, եթե վանքերի փոխարեն բերդեր շինած լինեին):

Էքս./ին. ԶՈՐ_ա_ՄԱՍ

_ՎԵՐ_ԿԱՑ

Լուսամուտ: Դրսում ձյուն֊ձմեռ: Այգաբացի մթնշաղ: Զորանոց:
Զինվորները խաղաղ քնած են, և միայն Սամն է աչքերը բաց պառկած:
Շեփորի կանչ:
Օրապահը մտնում է ներս:

ՕՐԱՊԱՀ — Վա՜շտ, վե՛ր կաց, վա՜շտ, վե՛ր կաց, վա՜շտ, վե՛ր կաց:
ՇԱՐՔԱՅԻՆ 1 (լայն հորանջելուց հետո, բարձրագոչ ճառում է) — Պիցըրցրու կլոխդ, զինվոր, պեց ըրա բիզյարած աշկերդ, քու սխրանքդ մըննըրներաս ընգնիլ չի, քու անումըդ սըրտըրներաս ճինջվել չի:

Կողքից ծիծաղում են, բարձեր են նետում արտասանողի ուղղությամբ:

ՇԱՐՔԱՅԻՆ 2 — Տղերք, երազիս մեր ջոկով բոլորս նույն տեղն էինք ընկել:

Արթնանում են, զվարթները՝ հապճեպ հագնվում, դանդաղաշարժերն աչքերն են տրորում, տրտնջում:

ՇԱՐՔԱՅԻՆ 3 — Ի՜նչ լավ էրազներ ես տենում, Տիգ ջոան, Աստված անա, էս գախ էլ կատարվա, ցավդ տոնեմ, քո տեսուկ սոաղ էրազները հըլնում են:
ՇԱՐՔԱՅԻՆ 4 — Ծո ապ, մէ օրըմ էլ ուզածիս գյորա երազըմ տես, էլի, ախպոր պես, մեռնիմ ջանիդ, կեղնի ըմբես էնենք, օր լոտոյով մե հադըմ ավտո շահենք:
ՇԱՐՔԱՅԻՆ 5 — Զինվոր, հիշի՛ր, երբ դու քնած ես թշնամին արթուն հսկում է: Աշխատի շատ քնես, որ թշնամին անքնությունից մեռնի:

Ծիծաղ:

ՇԱՐՔԱՅԻՆ 6 — Ես էս ինչքան վախտ ա՝ հա նույն երազն եմ տենում: Եկել են քրոջս նշանեն, արդեն սեղանը բացած, ընկերուհուս ենք սպասում, որ գա նստենք, զանգում եմ՝ չի պատասխանում... ու էնքան եմ վրա֊վրա զանգում, մինչև քնից հելնում ու հիշում եմ, որ ես ընկերուհի չունեմ:
ՇԱՐՔԱՅԻՆ 7 — Ախպեր, երբ պտի գա էն օրը. երբ ուզեմ՝ պառկեմ, երբ ուզեմ՝ վեր կենամ:
ՇԱՐՔԱՅԻՆ 8 — Մնաց ջան, բանակ տեղ քեզ ո՞նց ընկերուհի ճարենք, կուզե՞ս՝ մի հատ փչովի ծիտ բերենք, գրկես քնես:

Ծիծաղ:

Սամը լուռումունջ հագնում է զինվորական տաբատը, կոշիկն ու շապիկը, անշտապ հարդարում անկողինը, վերջինը դուրս գալիս:
Աթոռակներին մնում են զինվորական գլխարկներն ու գոտիները:

_ԾՈՐԱԿ_ի_ՏԱԿ

Բացօթյա լվացարանների մոտ հերթ է:
Զինվորները սառը ջրով արագ սափրվում են, լվացվում:
Լվացարաններից սառցալուլաներ են կախված:
Տղաների տաք շնչից գոլորշի է տարածվում ամենուրեք:
Սամի հայացքը սառել է հայելում, աչքերը կարմրած են:
Աջից Շարքային 1֊ն է, որի դեմքը հայելում արտացոլվում է ամբողջությամբ վառված:
Սամը ձեռքերը լվանում, թաց մատներով սրբում է աչքի ճպուռները:
Ձախից Շարքային 2֊ն է, որի դեմքի արտացոլանքում քթարմատին քերծվածքներ են, ծնոտին՝ մեծ կապտուկ, իսկ բերանին՝ հրազենային վնասվածք:
Սամը գլուխը մտցնում է ծորակի տակ:

_ԿԵՆԱՑ_ՄԱՀ_ու_ՔԱՅԼ_ԵՐԹ

Հետկեսօրի արևը փայլեցնում է զորամասի տարածքում խնամքով մաքրած ձյան բլրակները:
Զորքը շարային երթի է ելել, ու խրոխտորեն կատարում է Հայաստանի օրհներգը:

ԶՈՐՔ — ... Թող փողփողի թշնամու դեմ,
Թող միշտ պանծա Հայաստան։
Ամենայն տեղ մահը մի է
Մարդ մի անգամ պի՛տ մեռնի,
Բայց երանի, որ յուր ազգի...4

Սամը չի երգում:

_ԿԵՐ_ու_ՍՈՒՍ

Ընդարձակ ճաշարան:
Զորքն ախորժակով ճաշում է:
Ջոկի տղաները նույն սեղանի շուրջ են նստած:
Ոմանք վայելում են կաղամբով վռիկը, ոմանք անցել են երկրորդին՝ բրնձով շիլային:
Շարքային 7֊ը մի քանի անգամ խոր հազում է:

ՇԱՐՔԱՅԻՆ 8 — Սաք, փիս ես հազում, գնա բուժկետ, թող թոքերդ լսեն:
ՇԱՐՔԱՅԻՆ 7 (ծամելով) — Անցած տարի գաղտնի թոքաբորբ եմ տարել, Դավ ջան, կարայի ազատվեի, բայց դե չուզեցի, մտքիս կար հետո խաղաղապահ զորքեր անցնեմ ծառայության:
ՇԱՐՔԱՅԻՆ 6 (կենսուրախ տոնով) — Հա, վախտին իմ մտքին էլ կար, բայց որ բոզություն արին՝ ռազմականից մի քննության պատճառով դուրս թողին, մի տեսակ փոշմանեցի: Իրանց աչքի գերանը թողած՝ ուրիշի աչքի փուշն են մենակ տեսնում:
ՇԱՐՔԱՅԻՆ 5 — Փուշ ու գերան ասիր՝ հիշի: Ուրեմն, պլացին զինվորի կտրած գլուխ ա գցած: Զամպալկան տենում դնեվալնուն կանչում ա. «— Էս ի՞նչ ա»: «— Կտրած գլուխ, պարոն հրամանատար»: «— Տենում եմ, որ կտրած գլուխ, ինչի՞ թրաշված չի»:
ՇԱՐՔԱՅԻՆ 4 (ծիծաղից հետո լրջանալով) — Հա, դուզը սորվելն է, ապ, չսորված մարդն իսան չէ, ես էլ որ հետ էրթամ, անպայման բդի շարունակեմ, համ էլ իսկական լեննագանցին բդի Էրևանի ոռից մտնի, գլխից ելնի: (Դադար): Տեսնիս բդի էղնի մե օրըմ, օր ըսպես սաղդ գաք մեր յան ջիգյարով նստինք քյալլա ուտենք, հըմիգվանից կըսեմ՝ ով չեկավ՝ մտքինս է:
ՇԱՐՔԱՅԻՆ 3 — Դուք հարեք Քյավառ, ձեզի սալի ծեծուկ քիվտա, սրսուռ կորտոլով սարքուկ թունդրա յախնի, փալխավա պատիվ տամ, խամը կմնա բերնըներդ: Տիգ ջան, ծառայությունը պրծնես՝ ի՞նչ պտի օնես, իմա՞լ պտի գլոխդ պահես:
ՇԱՐՔԱՅԻՆ 2 — Տենանք, էլի, ուզում եմ ատամնատեխնիկ դառնամ, փողոտ գործ ա, որ մեկիդ ատամը ջարդվի՝ ձրի կգցեմ: Կառլեն, պրծում չունես, ձեր տուն էլ ենք գալու՝ ժինգյալով հացի:
ՇԱՐՔԱՅԻՆ 1 — Լափ առե յերհընցեր եկ, տրանավ մըզ գյունաքար չըս ըննական, մեր լյուզվավը ասած՝ մին սօր եկ մի ալյօր, օխտը օր բիդար կյալիտ:

Ջոկի բոլոր տղերքը ծիծաղում են, բացի Սամից:
Նա գլուխը կախ, գդալը տարուբերում է կաղամբաջրի մեջ ու չի ուտում:

_ԴԱՐՁ_ի_ՇԱՐՍ_ՅՈՒՐ

Ջոկը զգաստ քարացել է շարահրապարակում:
Ավագը (այսուհետ՝ Հրամանատար) թղթից կարդում է. ում անունը տալիս է, մեկ քայլ առաջ է գալիս, լսում, թե որտեղ պիտի շարունակի ծառայությունը, և հետ է դառնում իր տեղը:

ՀՐԱՄԱՆԱՏԱՐ — Կառլեն Բաղդասարյան: Երրորդ գումարտակի նռնականետային դասակ:

Շարքից դուրս է գալիս Շարքային 1֊ը՝ ղարաբաղցի Կառլենը:

Տիգրան Վարյան: Հետախուզական վաշտ:

Շարքից դուրս է գալիս Շարքային 2֊ը՝ աբովյանցի Տիկոն:

Հովհաննես Նիկողոսյան: Երկրորդ գումարտակի ականանետային դասակ:

Շարքից դուրս է գալիս Շարքային 3֊ը՝ քյավառցի Հովոն:

Սարո Սամվելյան: Տանկային վաշտ:

Շարքից դուրս է գալիս Շարքային 4֊ը՝ գյումրեցի Սարոն:

Արման Սարգսյան: Երրորդ գումարտակի կապի դասակ:

Շարքից դուրս է գալիս Շարքային 5֊ը՝ աշոցքեցի Արմանը:

Մնացական Մնացականյան: Առաջին գումարտակի ինժեներասակրավորային դասակ:

Շարքից դուրս է գալիս Շարքային 6֊ը՝ էջմիածնեցի Մնացը:

Սարգիս Սահակյան: Մոտոհրաձգային վաշտ:

Շարքից դուրս է գալիս Շարքային 7֊ը՝ եղվարդցի Սաքոն:

Դավիթ Սարգսյան: Չորրորդ գումարտակի 11֊րդ վաշտի 2֊րդ դասակ:

Շարքից դուրս է գալիս Շարքային 8֊ը՝ ավանցի Դավոն:

Սամի դեմքը լարված է, աչքերը դեռ կարմրած են:

_ՆՈՐ_ա_ՄՈՒՏ

Երկար զորանոցը թվում է անծայր:
Աջ ու ահյակ երկաթից երկհարկանի մահճակալների շարքերն են, որոնց արանքում առաջացած միջանքով Սամը՝ ուսապարկը շալակին, անշտապ առաջ է գնում, ազատ տեղ որոնում:
Շուրջն ամեն ինչ մշուշված է, զինվորների դեմքերը լղոզված են ու չեն երևում, միայն ձայներն են լսվում, ասես հեռվից եկող արձագանքներ:

ՍԱՄ — Ազատ ա՞:
ՁԱՅՆ 1 — Չէ:

Տարբեր խոսակցության պատառիկներ:

ԶԻՆՎՈՐՆԵՐԻ ՁԱՅՆԵՐ

— ... ամեն 3֊րդ զույգը կրակային վարժությունը հակագազով էր անում:

— ... դիրքերում բորզի չկա, կայֆավատ կլինի, ավելի լավ...

— ... (անվարժ ընթերցմամբ): «Զարթնեցի ու տեսա, որ լացում եմ: Հարցրեցի ինձ՝ ինչո՞ւ եմ լացում. պատասխանեցի՝ որովհետև ծառայում եմ»:

— ... բան չմնաց, մայիս ընտրություններին քո աչքով կտեսնես՝ ոնց բանակը մի մարդու պես «կարուսել» կնստի...

— ... մամ ջան մի հատ ոչխար առ, անունը դիր պարոն լեյտենանտ, որ գամ մատաղ անեմ...

Կանգառ:

ՍԱՄ — Ազատ ա՞:
ՁԱՅՆ 2 — Չէ:

Վերստին որոնում:
Տարբեր խոսակցության պատառիկներ:

ԶԻՆՎՈՐՆԵՐԻ ՁԱՅՆԵՐ

— ... հավայի «գառլախ, գառլախ» են անում, բայց որ թուղթ չեղավ, ձեռով էլ ոռները կսրբեն...

— ... ինչքան կարաս աֆիցեռ ծեծի, աֆիցեռ ծեծելը խեր ա...

— ... (անվարժ ընթերցմամբ): «Ձեր ստեղծածը էս չի՞. իրար մորթելու ֆաբրիկա, որտեղ ժամանակ են սպանում, մինչև սպանելու ժամանակը գա»:

— ... էկան մեզ շարեցին, ասեցին՝ դուք ձեր ընտրությունը կատարել եք, անցե՛ք ծառայության...

— ... մամ ջան, չեմ դիմանում, տուն եմ ուզում...

Կանգառ:

ՍԱՄ — Ազատ ա՞:
ՁԱՅՆ 3 — Հրեն՝ դիմացն ազատ ա, Գագո ջան, ապեր, էս ջահելին թող տակդ տեղավորվի:

Մշուշը ցրվում է, պատկերը՝ հստակվում:
Գագոն կլանված խաղում է բջջայինով, թզբեհը կախված է մատների արանքից:
Նա կտրվում է խաղից, նկատում Սամին:
Նրանց հայացքները խաչվում են:
Սամն աչքերը փախցնում է:
Գագոյի դեմքին ծուռ ժպիտ է հայտնվում:
Մթնանցում:

 

ՀՀ

 

Կապույտ գույնը խորհրդանշում է հայ ժողովրդի ապրելու կամքը խաղաղ երկնքի ներքո:

Հայ ժողովուրդն էլ, վերջ ի վերջո, բաղկացած է մարդկանցից, որոնք ուզում են ապրել մարդավայել: Դեմոգրաֆիան (ոչ թե էթնոգրաֆիան) մշտապես եղել և մնում է հայ ժողովրդի հարցերի հարցը: Իրականում բազմաչարչար Հայկական հարցը հնչում է շեքսպիրյան «լինե՞լ, թե՞ չլինել»֊ի շրջաբանությամբ՝ «գնա՞լ, թե՞ մնալ. այս է խնդիրը»:

Արտագաղթը, որպես կանոն, ինքնաբուխ է, ներգաղթը՝ կազմակերպված: Հայրենադարձը երկիրը հանում է փակուղուց, իր հետ բերում նոր հորիզոն, արտագաղթողն իր հետ տանում է անցյալը, իսկ որ ամենացավալին է՝ Հայաստանի պայծառ ապագայի հեռանկարը: Պետական սահմաններից անդին բնակվող հայերի ճնշող մեծամասնությունը ենթագիտակցաբար սիրում կամ ատում է հայրենիքը, ինչպես Կարմիր գլխարկն իր հիվանդ տատիկին, որին պետք է կարկանդակ հասցնել:

Հարց է ծագում. իսկ ինչի՞ արդյունք է հայերի վերջին երկու հազարամյակում գրեթե մշտպես աղետալի դեմոգրաֆիական պատկերը: Հայի բա՞խտ, թե՞ պատմական անարդարություն:

«Հայի բախտ» ասելով՝ հասկանում են վատ ճակատագիր, բայց բավական է լավատեսական դիրքերից նայել, և հասկացությունը գլխիվայր շուռ կգա: Եթե ճակատագիր կա, ուրեմն հայերը բախտավոր ժողովուրդ են: Բոլոր ձախորդությունների միջով անցնել, վերացման եզրին հայտնվել ու փրկվել, գալ հասնել 21֊րդ դար, մեկի տեղը՝ երկու պետությամբ, երկու կենդանի լեզվամշակույթով՝ արևելյան և արևմտյան, աշխարհով մեկ սփռված մշակութային ժառանգությամբ, ինչ խոսք, կարող էր բախտավոր աստղի տակ ծնված մի ժողովուրդ:

Եթե անցյալն ընկալվի որպես փորձ, ոչ թե փորձանք, և ապագան պատկերվի պայծառ, ոչ թե անիծյալ, ուրեմն սնոտիապաշտ հայն իրեն կզգա երջանիկ ազգի զավակ:

Անարդարությունը, ներառյալ պատմականը, ծնվում է անհավասարությունից: Արդարությունը հավասարության վերականգնում է: Կրոնական արդարությունն ասում է՝ բոլոր մարդիկ հավասար են Աստծու առաջ, իրավական արդարությունն ասում է՝ օրենքի, բարոյական արդարությունն ասում է՝ պարտքի: Ուրեմն արդար է, երբ ուժեղը պաշտպանում է թույլին, ունևորը՝ ընչազուրկին, մեծը՝ փոքրին, իսկ հակառակն էլ՝ անարդար է:

Հայտնի է, որ փոքրաթիվ հայերին ճնշել են մեծաթիվ այլ ազգեր, ուրեմն տեղի ունի պատմական անարդարություն:

Պատմական անարդարության զոհը, իրենից փոքրին պաշտպանելով, կարող է իր բաժին աշխարհը դարձնել ավելի արդար: Ճնշելով սեռական, կրոնական, ազգային փոքրամասնությունների՝ հայերն արդարացնում են իրենց նկատմամբ տեղի ունեցած պատմական անարդարությունը և վերահաստատում էն աշխարհակարգը, որի անմիջական զոհն են եղել հազարամյակներով:

Լինել հայ՝ նշանակում է լինել փոքրամասնություն, պատմական անարդար անցյալի հաշվառմամբ՝ ճնշված փոքրամասնություն:

Ճնշված փոքրամասնությունն իր վիճակի հաղթահարման մի քանի տարբերակ ունի. ասենք, չտարբերվել ճնշող մեծամասնությունից կամ հակառակը՝ ընդգծված տարբերվել: Եթե մեծամասնությունը համարում է իրեն նորմալ, կանոնավոր, բնական, իսկ փոքրամասնությանը՝ աննորմալ, շեղված, անբնական, ուրեմն պայքարող փոքրամասնությունը կձգտի լինել բացառիկ, որպեսզի իր բաժանարար տարբերությունը մեկնաբանվի իբրև առավելություն, ոչ թե թերություն:

Մշակութային ազգայնականությունը մի կողմից փառաբանում է ազգային ոգին, մյուս կողմից վատաբանում աշխարհի անարդար կարգ. «Ուժեղի դեմ միշտ էլ թույլն է մեղավոր»: Ուրեմն, ամենաուժեղն է աշխարհի տերը: Ուժեղի իրավունքը ենթադրում է միայն մեկ արդար աշխարհ, որտեղ ամենաուժեղը կլինի նաև արդար, բայց քանի որ, որպես կանոն, ամենաուժեղներն առնվազն երկուսն են, աշխարհի կռիվն անվերջ է:

Առայսօր ամենաուժեղը համարվում է Ծովից ծով կոչված Հայաստանը, որ Քրիստոսից առաջ ստեղծած միակ հայկական կայսրություն անվանումն է: Կայսրության կյանքը մի ակնթարթ էր, բայց հայերի հիշողության մեջ մնաց հազարամյակներով: Եթե մի անգամ աշխարհի տերն ես եղել, ուրեմն համաշխարհային ազգ կոչվելու իրավունք ունես, ու որ ամենակարևորն է՝ նախադեպով հաստատվեց, որ Հայաստանը կարող է հայկական հողերից դուրս տարածվել ու կայանալ: Ուրեմն՝ ոչ թե «Հող և արյուն», այլ «Երկիր և մշակույթ»: Մեկ այլ վառ օրինակ է Կիլիկիան՝ հայերի վերջին թագավորությունը, որ ծովափնյա կաթոլիկ երկիր էր:

Ի դեպ, մշակութային ազգայնականությունն անհրաժեշտաբար չի հանգում ազգային պետության: Ազգային ոգին կարող է դարեդար քնել, իսկ մշակութային ինքնավարություն հնարավոր է նաև առանց ինքնիշխան պետության, ասենք, ամենաուժեղներից մեկի հովանու ներքո: Մի խոսքով՝ եթե մեծ ախպերն ամենաուժեղն է ու արդարը, ուրեմն փոքրին էլ բան ասող չի լինի:

17֊18֊րդ դարերում հայ վաճառականները համաշխարհային հաջողության հասան: Հայ առևտրային ցանցը ձգվեց Լոնդոնից մինչև Մանիլա, Սանկտ Պետերբուրգից մինչև Եթովպիա, արևելք֊արևմուտք, հյուսիս֊հարավ, շուրջ դար ու կես հայկական խոշոր կապիտալը շրջանառեց, մինչև պարսից շահն ավերեց նրա կենտրոնը՝ Նոր Ջուղան (ներկայիս Սպահան), և հայերը կրկին մնացին ձեռնունայն, սնանկ գաղթականներ: Ինչո՞ւ: Հենց միայն էն պարզ պատճառով, որ չկար ազգային պետություն, որ կպաշտպաներ ազգային շահը:

Ես մնում եմ իմ կարծիքին. քանի դեռ կան երկրներ, մշակույթի համար չի կարող լինել ավելի նվիրական տող, քան՝ «Պահպանվում է պետության կողմից»:

Ին. ՎԵՐ_ԿԱՑ

Լուսամուտ: Դրսում լուսադեմ է:
Նարը փորի վրա փռված, քնած է:
Մահճակալի գլխի պատին նկարված է հսկա մի աչք, որի երկար թարթիչներից վեր սավառնող թռչներամը ձգվում է մինչև առաստաղ:
Կողքի աթոռակին դրված բջջայինն անդադար զանգում է:
Նարը քնաթաթախ վերցնում, մտցնում է բարձի տակ: Զանգն ընդհատվում է, ապա կրկնվում: Նա կիսախուփ աչքերով պատասխանում է:

ՆԱՐ — Ալո՜:

Վեր է կենում, տեղավորվում անկողնու եզրին:
Հեռախոսն անջատում է, թողնում սավանին, ինքն անհաղորդ, լուսնոտի քայլվածքով, գնում նստում է զարդասեղանի հայելու առաջ:
Տենդագին որոնում է ինչ֊որ բան դիմացը թափված էժանագին զարդերի ու քսվելիքների անկանոն խուրձի մեջ:
Քարանում է: Աչքերը սառում են, պլշած նայում է հայելուն:
Հայելում արտացոլվող հսկա, կավճանկար աչքը փակվում է: Թարթիչներից տարածվող թռչներամը կենդանանում է, լցվում ննջարան:
Թևաբախյունին խառնվում են ականջ ծակող ճղճղոցներ, աղմկալից ճռվողյուն:
Թևակոտոր թռչուններն իրենց պատեպատ են տալիս, զարկվում փակ լուսամուտին ու հայելուն:
Արնաշաղախ մի թռչնակ անշնչացած ընկնում է զարդասեղանին:
Աղեկտուր ճիչ:
Կտրանցում:

Էքս. ՄԵԿ_ի_ԾՈՒԽԸ

Գարնանամուտ է:
Նկատելի են ձնհալի վերջին հետքերը՝ ցեխն ու ստվերներում ծվարած կիսահալ սառույցների վերջին հյուլեները:
Թաղման թափորը խմբված է դատարկ փոսի մոտ:
Մամը կանգնած է վշտահար:
Մահվան կարգ վարող սքեմավոր հոգևորականը (այսուհետ՝ Քահանա) խունկ է ծխեցնում:

ՔԱՀԱՆԱ (երգեցիկ) — Մերձեցայ ես ի դուռն գերեզմանի, եւ եհաս ինձ ժամանակ մտանել ի յարգանդ երկրի, յորմէ ստեղծեալ եմք ամենեքեան. բժիշկ իմաստուն եւ ճարտարապետ, բժշկեա զհոգւոյ իմ զհիւանդութիւն. արարող եւ յոյս փըրկութեան մերոյ: Եղիցի ձեռն քո պահապան անձին իմոյ, եւ աջ քո բարի առաջնորդեսցէ ինձ ի յարդարութիւն, ամէն:

Քահանայի ու Մամի հայացքները խաչվում են:

Կանայք կարող են հրաժեշտ տալ ննջեցյալին: (Դադար): Ըստ կարգի՝ կանայք պետք է հեռանան:

Սգավոր կանայք հեռանում են՝ աշխատելով շրջանցել ջրափոսերն ու կոշիկները շատ չցեխոտել:
Երկուսն իրենց հետ թևանցուկ տանում են սևազգեստ, ուժասպառ Մամին:
Քահանան ափի մեջ վերցնում է մի բուռ հող, խաչակնքում է հողը և երիցս կրկնում.

Օրհնեա, Տէր, ողորմութեամբ քով զհողս ծառայիս քոյ այսորիկ, եւ յիշեա զսա, զի հող էր եւ անդրէն ի հող դարձաւ ըստ հրամանի քում:

Հողը լցնում է փոսը:

Օրհնութիւնն աստուածային իջցէ ի հող մահու սորին, եւ բուսուսցէ յօրն վերջին, անուամբ Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն: (Դիմելով գերեզմանափորներին): Իջեցրեք: (Սգավոր տղամարդկանց): Կարող եք մոտենալ և մեկական բուռ հող լցնել գերեզմանը:

Փակ դագաղն իջեցնում են գերեզման:
Տղամարդիկ հերթով մոտենում, մի բուռ հող են վերցնում փոսի կողքի մեծ թմբից, որ համեմատաբար ցեխոտ չի, լցնում են փոսը:
Զուգահեռաբար Քահանան, խնկարկելով, սաղմոս է երգում:

Ալէլուիա, Ալէլուիա. Տէր հովուեսցէ զիս եւ ինձ ինչ ոչ պակասեսցի: Ի վայրի դալարւոջ անդ բնակեցոյց զիս, եւ առ ջուրս հանգստեան սնոյց զիս: Դարձոյց զանձն իմ առ իս, եւ առաջնորդեաց ինձ ի ճանապարհս արդարութեան վասն անուան իւրոյ: Թէպէտ եւ գնացից ես ի մէջ ստուերաց մահու, ոչ երկեայց ի չարէ, զի դու, Տէր, ընդ իս ես: Ցուպ քո և գաւազան՝ նոքա մխիթարեսցեն զիս: Պատրաստ արարեր առաջի իմ զսեղան, ակն յանդիման նեղչաց իմոց: Օծեր իւղով զգլուխ իմ. բաժակ քո որպէս անապակ արբեցոյց զիս: Ողորմութիւն քո, Տէր, զհետ իմ եկեսցէ զամենայն աւուրս կենաց իմոց, բնակել ինձ ի տան Տեառն ընդ երկայն աւուրս:

Անդոյի դեմքին մեկ֊երկու օրվա մազածածկույթ կա:
Նա իր հերթին մի բուռ հող է վերցնում, բայց պինդ սեղմած պահում է ափի մեջ, գլուխը հետ է գցում ու հապաղում:
Ցցված երակներով բռունցքը չի բացում, հողը չի լցնում փոսը:

_ԴԱՐՁ_ի_ՀՈՂՍ_ՅՈՒՐ

Գերեզմանափորները վերջացնում են բահերով աշխատանքը:
Փոսը թումբ է դարձել, որը Քահանայի օգնությամբ հապճեպ զարդարում են ծաղիկներով:
Մի կողմի վրա տղամարդիկ ողորմաթաս են կում անում, մնացածը շփում գերեզմանին:
Քահանան դատապարտող հայացք է նետում խմողների կողմը:
Կարգն ավարտում է գերեզմանը կնքելով. կրկնում է նույն խոսքերը՝ շրջելով շիրմի չորս կողմում, հաջորդաբար՝ արևելք, արևմուտք, հյուսիս, ապա հարավ:

Օրհնեսցի եւ կնքեալ պահեսցի գերեզման եւ ոսկերք ծառայի Աստուծոյ Սամուել Արծրունու, նշանաւ սուրբ Խաչիս եւ բանիւ սուրբ Աւետարանիս. յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ:

Կնքումն ավարտվում է հարավային ծայրին:

Կեցուսցէ ու ողորմեսցի: Անշարժ եղիցի կնիք տէրունեան ի վերայ գերեզմանի ծառայիս Աստուծոյ Սամուել Արծրունու՝ մինչև ի գալուստն Քրիստոսի, որ եկեալ միւս անգամ նորոգեսցէ փառօք ի փառս Հօր եւ Հոգւոյն Սրբոյ. ամէն: (Դադար): Այժմ կհնչեցնենք տերունական աղոթքը. ով «Հայր մեր»֊ը գիտի, աղոթեք ինձ հետ: Օրհնեալ Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս. ամէն: Հայր մեր, որ յերկինս ես ...

Անծանոթ մեկն Անդոյին օղու ըմպանակ է պարզում:
Անդոն անջատված նայում է ըմպանակին:

_ՄԱՅՐ_ա_ՄՈՒՏ

Մայրամուտ է:
Շիրմի մոտ ոչ ոք չկա:
Թումբն ամբողջությամբ ծածկված է ծաղիկներով ու ծաղկեպսակներով:
Երկինքը շիկնել է:
Մթնանցում: