Figura di primo piano nel quadro della conquista romana dell’Oriente, Tito Quinzio Flaminino, nato circa nel 228 a. C., fu eletto console nel 198, all’età di soli trent’anni, e ottenne la direzione della guerra macedonica contro Filippo V. Affrontato quel re nel 197 a Cinocefale, riportò una splendida vittoria per la quale gli fu concesso di celebrare un fastoso trionfo; l’anno dopo, nel corso dello svolgimento dei giochi Istmici a Corinto, annunciò solennemente la liberazione della Grecia e la concessione da parte romana dell’autonomia alle singole città. In seguito, dopo aver costretto nel 195 Nabide, re di Sparta, a cedere Argo, nella certezza che la situazione in Grecia fosse assolutamente tranquilla, e per dimostrare che i Romani non avevano alcun intento di dominazione territoriale in Grecia, ritirò le sue forze, ma dovette di lì a poco nuovamente intervenire per porre fine a una confusa situazione di incertezza politica che si concluse con la morte di Nabide nel 192. La carica di censore, a lui attribuita nel 189, segnò il culmine del prestigio cui giunse presso i concittadini, ma da quel momento la sua importanza politica andò rapidamente declinando, anche se il senato ancora gli assegnò compiti importanti, come quando, nel 183, lo inviò in missione presso Prusia, re di Bitinia; fu in quell’occasione che egli trovò, alla corte di quel re, Annibaie, di cui pretese la consegna immediata ai Romani. A nulla valsero le insistenze di Prusia che nel rispetto del diritto di ospitalità si battè in favore del Cartaginese; Annibaie, esperito ogni tentativo per sottrarsi alla cattura, non trovando altra via di uscita, preferì darsi la morte. La narrazione liviana di questo famoso episodio (LIVIO XXXIX, 51,1-12) dimostra chiaramente che ci fu a Roma un movimento d’opinione avverso a che si procedesse in quel modo contro il Cartaginese. Dopo quell’incarico non si ricorda di lui alcuna azione politica di rilievo: si sa soltanto che morì nel 174 e che in suo onore furono organizzati dal figlio lussuosi giochi funebri.
[Flaminino fu ammiratore della cultura e del pensiero greco e per quanto ritenesse necessario che le città greche restassero nell’area d’influenza romana, operò attivamente perché fosse loro concessa un’effettiva autonomia. Di tutto questo Plutarco dimostra di tener conto nella redazione della biografia, ed è logico che così sia, visto il sentimento di patriottismo che lo anima; è per esso che una figura romana, che di per sé non sembra eccellere in modo particolare su tanti altri suoi contemporanei, viene valorizzata e posta a confronto con colui che viene definito l’ultimo dei Greci.
Nella stesura della biografia di Flaminino Plutarco fu dunque dominato da un sentimento di ammirazione che sembra eccedere le qualità vere del personaggio; ora, è indubbio che il nostro autore talora sembra sottolineare i lati positivi dei suoi eroi, e dall’altra parte attenuarne i lati negativi, seguendo una linea che, in certo senso, è accettabile e forse anche giustificabile, ma in questa Vita, a tratti, sembra di trovarsi di fronte non già a una biografia, ma a un vero e proprio encomio, tanto evidente è il desiderio di esaltare il personaggio. Non per questo il Plutarco storico, e nemmeno il biografo, merita un giudizio di condanna; occorre piuttosto considerare il tutto come manifestazione di un sincero attaccamento alla patria, espresso attraverso l’esaltazione dell’uomo che concesse alla Grecia la libertà.
Non sono molti in questa biografia i riferimenti a fonti specifiche; per quanto si possa ritenere con buona attendibilità che Polibio rappresenti la fonte principale tanto di questa biografia come di quella parallela di Filopemene, non ne incontriamo nessuna citazione diretta. È bensì vero che non esistono prove certe di una dipendenza dal megalopolita, perché l’opera di Polibio relativa a questi momenti storici è giunta in frammenti, ma il confronto puntuale con Livio, che segue con molta attenzione lo storico greco, ci garantisce una quasi assoluta sicurezza.
Le fonti citate nominativamente sono: a 14,2 Sempronio Tuditano (anche se i critici avanzano qualche dubbio per la condizione del testo); a 18,8 l’altro annalista Valerio Anziate; a 18,9 e 20,10 Tito Livio; a 18,10 Cicerone.
È naturalmente diversa la qualità delle notizie sottolineate con il riferimento alla fonte specifica: Sempronio Tuditano è citato a 14,2 nell’ambito della determinazione di quante libbre d’oro furono portate nel trionfo celebrato da Flaminino dopo la vittoria di Cinocefale; a 18,8-10 Valerio Anziate, Cicerone e Livio sono introdotti quali portatori di diverse versioni circa l’uccisione di un uomo, ordinata durante un banchetto dal fratello di Tito per compiacere il proprio amasio; l’ultima citazione di Livio, a 20,10, aggiunge particolari inediti sulla morte di Annibaie.
Come è evidente si tratta di notizie relative non tanto a fatti quanto a particolari del tutto marginali, che dimostrano soltanto la curiosità di Plutarco, le sue numerose letture e soprattutto la sua capacità di memorizzazione. Molto probabilmente esse nascono proprio dalla memoria e non implicano un controllo diretto della fonte. C’è anche da notare che queste fonti indicate nominativamente sono tutte latine, mentre della sua conoscenza del latino Plutarco stesso, secondo sua esplicita ammissione (PLUTARCODem. 2,2-4), non era del tutto soddisfatto. Perciò sembra più prudente ritenere che siano notizie di seconda mano, e che egli abbia attinto a Polibio, la cui opera gli era ben nota e che già aveva utilizzato, come si è detto, per la biografia di Filopemene, il personaggio posto a confronto con Tito. Se non possiamo produrre una dimostrazione puntuale perché le storie polibiane sono andate perdute, ci rassicura però il confronto con Livio: infatti la concordanza della narrazione di Plutarco con quella liviana, come risulta dalle note apposte là dove appare necessario, è assoluta, per esempio, nei capitoli 3 e 4, ove si tratta della prima campagna di Tito in Grecia, o al cap. 20, ove nell’episodio della morte di Annibaie si inserisce una sottolineatura di Livio come fonte in quanto da lui si ricavano le ultime parole pronunciate dal Cartaginese, o ancora al cap. 21,3-6, ove si riferisce il colloquio di Efeso tra Scipione e Annibaie (ma quasi certamente qui si tratta di un’invenzione, non di un fatto realmente avvenuto).
Accanto ai riferimenti espliciti a fonti, e all’uso di fonti non dichiarate, ma che possiamo individuare con sufficiente attendibilità, si incontrano nelle pagine di questa biografia, come del resto avviene anche in altre biografie, puntualizzazioni originate da esperienza diretta dell’autore.
Ad esempio, subito all’inizio, accennando all’aspetto fisico del suo personaggio (1,1), Plutarco ricorda la statua bronzea di Flaminino collocata a Roma davanti al Circo, certamente da lui veduta durante il suo soggiorno romano; quando poi, a 12,11-12, riferisce le iscrizioni metriche incise sui doni che Flaminino offrì a Delfi in onore dei Dioscuri e di Apollo, è evidente che si tratta di una lettura fatta da lui stesso.
Allo stesso modo è verisimile che egli abbia effettuato un controllo analogo per le iscrizioni che ornavano i monumenti eretti dai Calcidesi in onore di Tito per ringraziarlo della sua opera in loro favore in momenti difficili (16,4-7).
Passiamo ora a considerare il lato eidografico di questa biografia.
Plutarco chiude la σύγϰρισις tra Filopemene e Flaminino con queste parole: «Poiché in questo confronto è difficile cogliere le differenze tra i due, considera se non sembri che io abbia dato giudizio non errato attribuendo al greco la corona dell’esperienza militare e della conduzione della guerra, e al romano la corona della giustizia e della bontà».
Di fatto, nella caratterizzazione di Flaminino Plutarco pone l’accento su ambizione e amore di gloria (1,3 ma anche 7,2; 13,2; 20,1-2) e sulla giustizia (1,5, ma anche 11,4), insistendo particolarmente su questa virtù nel punto in cui riferisce i commenti dei Greci che a Corinto sentirono leggere il bando dell’araldo che non si limitava a proclamare la concessione della libertà alla Grecia, ma garantiva anche la piena autonomia delle sue città. Nel riflettere sullo stato del loro paese e nel considerare per quanto tempo nella loro storia molti Greci avevano combattuto per ottenere la libertà senza mai conseguirla, ora che finalmente la sentivano proclamare da un Romano, e per essa quasi non avevano sparso sangue né avevano patito lutti, riconoscevano, dice Plutarco, che «certo, coraggio e intelligenza sono tra gli uomini non troppo frequenti, ma fra tutti gli uomini buoni il più raro è l’uomo giusto» (11,4). Con questa affermazione essi riconoscevano a Flaminino, il portavoce della loro liberazione, questa virtù superiore per la quale egli era tanto più lodevole in quanto la praticava in favore di una gente che era stata ostile alla sua e che addirittura egli aveva assoggettato con le armi.
È logico ritenere che questo giudizio così positivo non derivi da alcuna fonte scritta, ma sia elaborazione personale di Plutarco, espressione della riconoscenza di un uomo che paga in tal modo un tributo di lode e di ammirazione al politico romano divenuto promotore della libertà della sua patria.
Non soltanto la giustizia, secondo Plutarco, è la virtù che connota il nostro personaggio, ma anche la bontà: egli era «rapido all’ira e anche alla simpatia, ma non nello stesso modo; lievi erano le punizioni che irrogava, dopo le quali non serbava rancore, mentre era costante nella benevolenza» (1,2); e aggiunge subito dopo: «era portato a darsi sempre pensiero dei suoi protetti e ad aiutarli, quasi che essi costituissero la sua maggior ricchezza». Un carattere buono, dunque, che attirava conseguentemente il favore della gente, la quale ne aveva avvertito la diversità dagli altri comandanti romani non appena egli era giunto in Grecia: «…sentendo dire che stava giungendo un uomo alla testa di un esercito barbaro per assoggettare e asservire con le armi tutti, e incontrando poi proprio quell’uomo, giovane d’età e dall’aspetto benevolo, che parlava greco e andava in cerca della vera gloria, ne erano straordinariamente affascinati, e, venendone via, diffondevano nelle città un sentimento di favore nei suoi riguardi, facendo intendere di aver trovato in lui chi li avrebbe guidati alla libertà» (5,7). E altrove: «Anche gli altri Greci gli riservarono onori confacenti, e quel che rendeva questi onori sinceri era l’eccezionale benevolenza che la mitezza del suo carattere ispirava» (17,1).
Proprio la compresenza di queste due virtù rendeva Flaminino, a giudizio di Plutarco, l’uomo giusto nel posto e nel momento giusto, nell’interesse dei Greci, certamente, ma soprattutto nell’interesse dei Romani, come leggiamo a 2,3: «Per sorteggio gli toccò la guerra contro Filippo e i Macedoni, e per buona sorte dei Romani si trovò davanti a situazioni e uomini che non richiedevano un capo che facesse ricorso per ogni evenienza alla violenza delle armi, ma che potevano piuttosto essere risolte con la discussione e la persuasione». È quindi delineato in Flaminino non tanto un uomo d’arme quanto piuttosto un politico che. discute e persuade invece di far ricorso alle armi, e se ne esalta la mansuetudine e la magnanimità verso i Greci, anche se si sottolinea che «è più facile compiacere chi ha bisogno di noi» (24,4).
Se anche sono così esaltate alcune doti di Flaminino, non è però il caso di pensare che Plutarco abbia in tutto idealizzato il suo personaggio, del quale invero non tace alcuni aspetti meno lodevoli.
Si era detto all’inizio che nella caratterizzazione del suo personag gio Plutarco considera in primo luogo l’ambizione e l’amore di gloria: un sentimento certamente commendevole quando sprona ad azioni positive nell’interesse della collettività, ma non positivo se non disciplinato, giacché può spingere a compiere azioni inoneste, come lo furono i maneggi con i quali Flaminino ottenne una proroga dell’esercizio della propria magistratura al fine di cogliere personalmente i frutti della sua azione (7,2) o, peggio, quando non volle portare alle sue logiche conclusioni la guerra con Nabide, tiranno di Sparta, ma scese a trattative con lui, deludendo le speranze di tutta la Grecia e permettendo indegnamente che Sparta rimanesse schiava; e tutto ciò «per timore che, protraendosi la guerra, un altro generale venuto da Roma gli portasse via la gloria» (13,2). Incapacità di tenere sotto controllo questa brama di gloria compare in Flaminino quando ormai era lontano dal potere, e lo si capisce bene: «quando lasciò il potere, ed era piuttosto anziano, fu ancor più criticato perché nel tempo di vita che gli rimaneva non era in grado di tenere a freno la sua brama di gloria cui si abbandonava con giovanile entusiasmo; sembra che, agendo sotto l’impulso di queste sollecitazioni anche nella vicenda di Annibaie, sia diventato odioso ai più» (20,2-3). E poco oltre, con estrema durezza, riferisce che non pochi lo incolpavano di aver ucciso Annibaie «senza che alcuno lo forzasse, soltanto per amore di gloria, per ricavare da quella morte un predicativo da apporre al proprio nome».
La presenza di questi elementi negativi nella biografia ha indotto alcuni critici a pensare che essi siano dedotti da Polibio il quale, avendo simpatia per il suo compaesano Filopemene, avrebbe avanzato perplessità sul comportamento di Flaminino, ma è opinione prevalente degli studiosi che alla base non vi sia tanto questo quanto piuttosto un sottofondo politico che sarebbe stato presente soprattutto nella annalistica.
H. NISSEN, Kritische Untersuchungen über die Quellen der vierten und fünften Dekade des Livius, Berlin, 1863.
K. ZIEGLER, Plutarchstudien XVI: zu Philopoimen-Titus, «Rheinisches Museum», LXXXIII, 1934, pp. 211-228.
A. KLOTZ, Die Quellen Plutarchs in der Lebenbeschreibung des Titus Quinctius Flamininus, «Rheinisches Museum», LXXIV, 1935, pp. 46-53.
F. M. WOOD, The tradition of Flamininus’ selfish ambition in Polybius and later historians, «Trans. Amer. Philol. Ass.», LXX, 1939, pp. 93-103.
R. E. SMITH, Plutarch’s Biographical Sources in the Roman Lives, «Class. Quart.», XXXIV, 1940, pp. 1-10.
F. M. WOOD, The military and diplomatic campaign of Flamininus in 198 B.C., «Amer. Journ. Philol.», LXII, 1941, pp. 277-288.
M. FEYEL, T. Quinctius Flamininus, Philippe, et les Achéens, «Rev. Ét. Grecques», LVI, 1943, pp. 235-246.
R. E. SMITH, The Sources of Plutarch’s Life of Titus Flamininus, «Class. Quart.», XXVIII, 1944, pp. 89-95.
S. ACCAME, Il dominio romano in Grecia dalla guerra acaica ad Augusto, Roma, 1946.
F. W. WALBANK, A historical Commentary on Polybius, vol. I, Oxford, 1957.
H. ERBSE, Textkritische Beiträge zu den Biographien Plutarchs, «Rheinisches Museum», C, 1957, pp. 277-294.
F. CASSOLA, La politica di Flaminino e gli Scipioni, «Labeo», VI, 1960, pp. 105-130.
F. CASSOLA, I gruppi politici romani nel III secolo a. C., Trieste, 1962.
A. M. CASTELLANI, Le relazioni fra Roma e la confederazione achea da T. Quinzio Flaminino a L. Emilio Paolo, «Contributi dell’Ist. di filol. class. dell’Università Cattolica di Milano», I, 1963, pp. 66-136.
F. CHAMOUX, Un portrait de Flamininus à Delphi, «Bull. Corr. Héll.», LXXXIX, 1965, pp. 214-224.
J. BRISCOE, Rome and the class struggle in the Greek states, 200-146 B.C., «Past & Present», XXXVI, 1967, pp. 3-20.
J. P. V. D. BALDSON, T. Quinctius Flamininus, «Phoenix», XXI, 1967, pp. 177-190.
R. M. ERRINGTON, Philopoimen, Oxford, 1969.
E. BADIAN, Titus Quinctius Flamininus. Philhellenism and Realpolitik, Cincinnati, 1970.
J. BRISCOE, Flamininus and roman politics 200-189 B.C., «Latomus», XXXI, 1972, pp. 23-53.
A. M. ECKSTEIN, T. Quinctius Flamininus and the campaign against Philip in 198 B.C., «Phoenix», XXX, 1976, pp. 119-142.
I. E. M. EDLUND, Deinokrates, a disappointed greek client, «Talanta», VIII-IX, 1977, pp. 52-57.
J. C. BALTY, La statue de bronze de T. Quinctius Flamininus ad Apollinis in circo, «Melanges École Franç. Rome», CXC, 1978, pp. 669-686.
G. BANDELLI, I figli dell’Africano, «Index», V, 1979, pp. 127-139.
B. SCARDIGLI, Die Römerbiographien Plutarchs. Ein Forschungsbericht, München, 1979, pp. 52-56 e 173-174.
N. KASHTAN, L‘impérialisme romain et la Ligue achéenne (201-180 av. J.-C.); l’ambiguité au Service de Rome, «Ktema», 7, 1982, pp. 211-220.
S. C. R. SWAIN, Plutarch’s Philopoemen and Flamininus, «Illin. Class. Studies», 13, 1988, pp. 335-348.
a 1,3. Espungo ὥσπερ dinnanzi a ὕλην che si trova nel codice C e non ricorre in tutti gli altri codici; del pari accetto la espunzione della stessa congiunzione dinnanzi ad ἀντιπάλους.
a 2,4. Non accetto il supplemento di Herwerden che inserisce ἄν dinnanzi ad ἦν in quanto la frase è fortemente asseverativa.
a 3,1. Il supplemento Οὐίλλιον dopo Πόπλιον, avanzato da Ziegler, non mi pare indispensabile.
a 3,2. Accetto la lezione dei codici C Μ V τὸν δὲ πολεμήσας in luogo di τῷ ϰτλ. seguita da Ziegler.
a 3,5. La lezione χλωρότητα dei codici è pienamente soddisfacente e non ha bisogno di essere emendata in χλωρότητας come vuole Ziegler.
a 7,1. Non credo sia necessaria la trasposizione operata da Ziegler che legge ὅπως ἐπιψηϕί,σηται χρόνον ἡ σύγϰλητος e scrivo ὅπως ἐπιψηϕίσηται ἡ σύγϰλητος χρόνον.
a 7,7. Accetto il testo di Flacelière, dell’edizione Les Beiles Lettres, che esclude εἰς προτροπήν dopo οἷα: il pensiero è già in παρορμᾶν.
a 8,3. In luogo di οἵων concordato con μεταβολῶν, preferisco oiov collegato ad εἰϰός.
a 10,10. Restituisco l’ordine dei codici che leggono οἷον ἑλιγμόν non ritenendo necessaria la trasposizione suggerita dallo Ziegler in ἑλιγμόν οἷον.
a 14,2. In luogo di οί περὶ, τὸν Ἀντίαν suggerito da Cichorius, «Wien. Stud.» 24, 591 e accettato da Ziegler, preferisco οἱ περὶ τὸν Τίτον (ΛΙβιον) suggerito da Walbank.
a 16,3. In luogo di τὴν δὲ ϰόρην dei codici preferisco l’emendamento τήν τε ϰόρην di Reiske.
a 16,4. Ritengo non necessario l’emendamento ἐξέπεισε proposto da Ziegler per ἔπεισε dei codici.
a 19,8. Ritengo non necessario modificare la lezione dei codici ὥσπερ in ᾧπερ come Ziegler collegando il relativo a ϰόσμῳ; del resto ὥσπερ εἴωθε è un nesso comune.
a 21,3. Preferisco conservare la lezione dei codici τὴν προσήϰουσαν … εἶναι anziché gli emendamenti dello Ziegler che scrive προήϰουσαν ed espunge come interpolazione εἶναι.
a 23,2. Ritengo che la lezione dei codici sia perfettamente soddisfacente e pertanto leggo ὁ δὲ τῆς Ἑλλάδος ἤδη ϕθινούσης παραϰμάσας.
[1, 1] Ὃν δὲ παραβάλλομεν αὐτῷ, Τίτος Κοΐντιος Φλαμινῖνος1, ἰδέαν μὲν ὁποιος ἦν πάρεστι θεάσασθαι τοῖς βουλομένοις ἀπὸ τῆς ἐν Ῥώμῃ χαλϰῆς εἰϰόνος, ἣ ϰεῖται παρὰ τὸν μέγαν Ἀπόλλωνα τὸν ἐϰ Καρχηδόνος ἀντιϰρὺ τοῦ ἱπποδρόμου, γράμμασιν Ἑλληνιϰοῖς ἐπιγεγραμμένη2· [2] τὸ δ’ ἦθος ὀξὺς λέγεται γενέσθαι ϰαὶ πρὸς ὀργὴν ϰαὶ πρὸς χάριν, οὐ μὴν ὁμοίως, ἀλλ’ ἐλαϕρὸς μὲν ἐν τῷ ϰολάζειν ϰαὶ οὐϰ ἐπίμονος, πρὸς δὲ τὰς χάριτας τελεσιουργός, ϰαὶ τοῖς εὐεργετηθεῖσι διὰ παντὸς ὥσπερ εὐεργέταις εὔνους, ϰαὶ πρόθυμος ὡς ϰάλλιστα τῶν ϰτημάτων τοὺς εὖ πεπονθότας ὑπ’ αὐτοὶ περιέπειν ἀεὶ ϰαὶ σῴζειν. [3] Φιλοτιμότατος δὲ ϰαὶ ϕιλοδοξότατος ὤν,ἐβούλετο τῶν ἀρίστων ϰαὶ μεγίστων πράξεων αὐτουργὸς εἶναι, ϰαὶ τοῖς δεομένοις εὖ παθεῖν μᾶλλον ἢ τοῖς εὖ ποιῆσαι δυναμένοις ἔχαιρε, τοὺς μὲν ὓλην τῆς ἀρετῆς, τοὺς δ’ ἀντιπάλους πρὸς δόξαν ἡγούμενος. [4] Παιδευθείς δὲ παιδείαν τὴν διὰ τῶν ἐθῶν τῶν στρατιωτιϰῶν, πολλοὺς τότε ϰαὶ μεγάλους τῆς Ῥώμης ἀγωνιζομένης ἀγῶνας, ϰαὶ τῶν νέων εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς ἐν τῷ στρατεύεσθαι στρατηγεῖν διδασϰόμενων, πρῶτον μέν ἐν τῷ πρὸς Ἀννίβαν πολέμῳ χιλίαρχος ὑπατεύοντι Μαρϰέλλῳ συνεστρατεύσατο3. [5] Καὶ Μάρϰελλος μὲν ἐνέδρᾳ περιπεσὼν ἐτελεύτησε, Τίτος δὲ τῆς περὶ Τάραντα χώρας4 ϰαὶ Τάραντος αὐτοῦ τὸ δεύτερον ἡλωϰότος ἔπαρχος ἀποδειχθείς, εὐδοϰίμησεν οὐχ ἧττον ἐπὶ τοῖς διϰαίοις ἢ ϰατά τῆν στρατείαν. [6] Διò ϰαὶ πεμπομένων ἀποίϰων εἰς δύο πόλεις, Νάρνειάν τε ϰαὶ Κῶνσαν, ἄρχών ἡρέϑη ϰαὶ οἰϰιστἡς5.
[2, 1] Τοῦτο δ’ αὐτòν ἐπἧρε μάλιστα τὰς διὰ μέσου ϰαὶ συνήϑεις τοῖς νέοις ἀρχὰς ὑπερβάντα, δημαρχίαν ϰαί στρατηγίαν ϰαί ἀγορανομίαν, εὐϑὺς αὑτòν ὑπατείας ἀξιοὖν6, ϰαί ϰατήει, τοὺς ἀπό τῶν ϰληρουχιῶν ἔχων προϑύμους. [2] Τῶν δὲ περὶ Φούλβιον ϰαὶ Μάνιον δημἁρχων ἐνισταμένων7, ϰαὶ δεινòν εἶναι λεγόντων ἄνδρα νέον εἰς τὴν μεγίστην ἀρχῆν εἰσβιάζεσϑαι παρὰ τούς νόμους, οἷον ἀτέλεστον ἔτι τῶν πρώτων ἱερῶν ϰαὶ μυστηρίων τῆς πολιτείας, ἡ μὲν σύγϰλητος ἀπέδωϰε τῷ δἡμῳ τὴν ψῆϕον, ὁ δὲ δῆμος ἀπέδειξεν αὐτòν ὕπατον μετὰ Σέξτου Αἰλίου8, ϰαίπερ οὔπω τριάϰοντ’ ἔτη γεγονότα. [3] Κλήρω δὲ λαγχάνει τὁν πρὀς Φίλιππον ϰαὶ Μαϰεδόνας πόλεμον9, εὐτυχίᾳ τινὶ τῶν Ῥωμαίων συλλαχῶν πράγμασι ϰαὶ ἀνϑρώποις οὔ πάντα πολέμῳ ϰαὶ βίᾳ χρωμένου δεομένοις ἄρχοντος, ἀλλὰ πειϑοῖ ϰαἰ ὁμιλίᾳ μᾶλλον ἁλωσ- μοις. [4] Φιλίππῳ γὰρ ἧν στόμωμα μὲν εἰς μάχην ἀποχρῶν ἡ Μαϰεδόνων ἀρχῆ, ῥῶμη δὲ πολέμου τριβὴν ἔχοντος ϰαὶ χορηγία ϰαὶ ϰαταϕυγῆ ϰαὶ ŏργανον ὅλως τῆς ϕάλαγγος ἡ τῶν Ἑλλήνων δύναμις, ὧν μῆ διαλυϑέντων ἀπό τοῦ Φιλίππου μιᾶς μάχης οὐϰ ἧν ἕργον ὁ πρὀς αὐτòν πόλεμος.
[5] Ἡ δ’ Ἑλλὰς οὔπω πολλὰ συνενηνεγμένη ‘Ρωμαίοις, ἀλλά τότε πρῶτον ἐπιμειγνυμένη ταῖς πράξεσιν, εἰ μὴ ϕύσει τε χρηστός ἦν ὁ ἄρχων ϰαὶ λόγῳ μᾶλλον ῆ πολέμῳ χρώμενος, ἐντυγχάνοντί τε προςῆν πιϑανότης ϰαἰ πρᾳότης ἐντυγχανομένῳ ϰαὶ τόνος πλεῖστος ὑπὲρ τῶν διϰαίων, οὐϰ ἂν οῦτως ῥᾳδίως ἀντὶ τῶν συνήθων ἀλλόϕυλον ἀρχὴν ἠγάπησε. Ταῦτα μὲν οὖν ἐπὶ τῶν πράξεων αὐτοῦ δηλούται.
[3, 1] Πυνθανόμενος δ’ ὁ Τίτος τοὺς πρò ἑαυτοῦ στρατηγούς, τοὺτο μὲν Σουλπίϰιον, τοῦτο δὲ Πόπλιον10 ὀψὲ τῆς ὥρας ἐμβαλόντας εἰς Μαϰεδονίαν, ϰαὶ, τοῦ πολέμου βραδέως ἀψαμένους ϰατατετρῖϕθαι τοπομαχοῦντας ϰαὶ διαπληϰτιζομένους ἀϰροβολισμοῖς ὑπὲρ ὁδῶν ϰαὶ σιτολογίας πρός τòν Φίλιππον, [2] οὔϰ ᾣετο δεῖν, ὥσπερ ἐϰεῖνοι ϰαταναλώσαντες οἴϰοι τòν ἐνιαυτòν ἐν τιμαῖς ϰαὶ, πολιτεὶαις ὕστερον ἐξώρμησαν ἐπἰ τὰς στρατείας, οὕτως ϰαἰ αὐτòς [ἐν τιμαῖς ϰαὶ πολιτείαις] ἐνιαυτòν ἐπιϰερδᾶναι τῆ ἀρχῆ,[3] τòν μὲν ὑπατεύσας, τòν δὲ πολεμὴσας, ἀλλ’ ὁμοῦ ϕιλοτιμούμενος ἐνεργόν τῷ πολέμῳ τὴν ἀρχὴν παρασχεῖν, τὰς μὲν ἐν τῆ πόλει τιμάς ϰαί προεδρίας ἀϕῆϰεν, αἰτησάμενος δὲ παρὰ τὴς βουλῆς τòν ἀδελϕòν αὐτῷ Λεύϰιον11 ἄρχοντα νεῶν συστρατεύειν, ϰαὶ τῶν μετὰ Σϰιπίωνος ἐν ‘Ιβηρίᾳ μὲν ‘Aσδρούβαν, ἐν Λιβὺη δ’ ’Αννίβαν αὐτòν ϰαταμεμαχημένων τοὺς ἀϰμάζοντας ἔτι ϰαί προθύμους ἀναλαβὼν ὥσπερ στόμωμα, τρισχιλίους γενομένους, εἰς τὴν Ἤπειρον ἀσϕαλῶς διεπέρασε12. [4] Καί τòν Πόπλιον εὑρὼν μετὰ τῆς δυνὰμεως ἀντιστρατοπεδεύοντα τῷ Φιλίππῳ, τὰς περί τòν Ἄψον ποταμòν13 ἐμβολἀς ϰαί τὰ Στενὰ ϕυλάττοντι πολὺν ἤδη χρόνον, οὐδὲν δὲ περαίνοντα διά τὴν ὀχυρότητα τῶν χωρίων, παρέλαβε τò στράτευμα, ϰαί τòν Πὁπλιον ἀποπέμψας ϰατεσϰέπτετο τοὺς τόπους. [5] Εἰσὶ δ’ ὀχυροί μὲν οὐχ ἧττον τῶν περὶ τὰ Τέμπη14, ϰάλλη δὲ δένδρων ὡς ἐϰεῖνοι ϰαί χλωρότητα ὕλης ϰαὶ διατριβἀς ϰαὶ λειμὥνας ἡδεῖς οὐϰ ἔχουσιν· [6] ὀρῶν δὲ μεγάλων ϰαὶ ὑψηλῶν, ἑϰατέρωθεν εἰς μίαν ϕάραγγα μεγίστην ϰαί βαθεῖαν συμϕερομὲνων, διεϰπίπτων ὁ Ἄψος ϰαὶ σχῆμα ϰαὶ τάχος ἐξομοιοῦται πρòς τòν Πηνειòν, τὴν μὲν ἄλλην ἅπασαν ἀποϰρύπτων ὑπώρειαν, ἐϰτομὴν δὲ ϰρημνώδη ϰαἰ στενὴν παρὰ τὀ ῥεῖθρον ἀπολείπων ἀτραπόν, οὐδ’ ἄλλως ῥᾳδίαν στρατεύματι διελθεῖν, εἰ δὲ ϰαὶ ϕυλάττοιτο, παντελῶς ἄπορον.
[4, 1] Ἦσαν μὲν οὖν οἱ τòν Τίτον ἅγειν ϰύϰλῳ διὰ τῆς Δασσαρὴτιδος ϰατά Λύγϰον15 εὔπορον ὁδόν ϰαί ῥᾳδίαν ἐπιχειροῦντες. [2] Ὁ δὲ δεδοιϰώς, μὴ πόρρω θαλάττης ἐμβαλῶν ἑαυτόν εἰς τόπους γλίσχρους ϰαὶ σπειρομένους πονηρῶς τοῦ Φιλίππου ϕυγομαχοῦντος ἀπορἡση αιτίων, ϰαὶ πάλιν ἄπραϰτος ὥσπερ ὁ πρὀ αὐτοῦ στρατηγòς ἀναχωρεῖν ἀναγϰασθῆ πρὀς τὴν θάλασσαν, ἔγνω προσβαλῶν ἀνά ϰράτος διὰ τῶν ἅϰρων βιᾶσασθαι τἡν πάροδον.[3] Ἐπεὶ δὲ τὰ ὄρη τοῦ Φιλίππου τῆ ϕάλαγγι ϰατέχοντος, ἐϰ τῶν πλαγίων πανταχόθεν ἐπὶ τοὺς ‘Ρωμαίους ἀϰοντίων ϰαὶ τοξευμάτων ϕερομένων, πληγαί μέν έγίνοντο ϰαί αγώνες οξείς, ϰαί νεϰροί παρ’ άμϕοτέρων ἔπιπτον, οὐδὲν δὲ τοῦ πολέμου πέρας ἐϕαίνετο,[4] προςῆλθον ἄνθρωποι τῶν αὐτόθι νεμόντων, ϕράζοντές τινα ϰύϰλωσιν ἀμελουμένην ὑπò τῶν πολεμίων, ἦ τòν στρατòν ἄξειν ὑπισχνοῦντο ϰαὶ ϰαταστὴσειν μᾶλιστα τριταῖον ἐπί τῶν ἄϰρων. [5] Γνώστην δὲ τῆς πίστεως παρείχοντο ϰαί βεβαιωτὴν Χάροπα τὁν Μαχάτα16, πρωτεύοντα μὲν Ἠπειρωτῶν, εὔνουν δέ ‘Ρωμαίοις ὄντα ϰαί ϰρύϕα ϕόβῳ τοῦ Φιλίππου συναγωνιζόμενον.
[6] Ὧι πιστεύσας ὁ Τίτος ἐϰπέμπει χιλίαρχον ἕνα πεζοὺς ἔχοντα τετραϰισχιλίους ϰαὶ ἱππεῖς τριαϰοσίους· ἡγοῦντο δ’ οἱ νομεῖς ἓϰεῖνοι δεδεμένοι. [7] Καὶ τὰς μὲν ἡμέρας άνεπαύοντο, ϰοίλους προβαλλόμενοι ϰαί ὑλώδεις τόπους, ὥδευον δὲ νύϰτωρ πρòς τὴν σελήνην· ϰαί γὰρ ἦν διχόμηνος· [8] Ὁ δὲ Τίτος τούτους ἀποστείλας, τἀς μὲν ἅλλας ἡμέρας διανέπαυε τόν στρατόν, ὅσα μἡ περισπᾶν τοῖς ἀϰροβολισμοῖς τοὺς πολεμίους· [9] ϰαθ’ ἣν δ’ ἔμελλον ὑπερϕανήσεσθαι τῶν ἀϰρων οἱ περιïόντες, ἅμ’ ἡμέρᾳ πᾶν μὲν βαρὺ πᾶν δὲ γυμνητιϰόν ὅπλον ἐϰίνει, ϰαὶ τριχῆ νείμας τὴν δύναμιν, [10] αὐτòς μὲν εἰς 〈τò〉 στενώτατον παρὰ τò ῥεῖθρον ὀρθιας ἀνῆγε τὰς σπείρας, βαλλόμενος ὑπò τῶν Μαϰεδόνων ϰαί συμπλεϰόμενος τοῖς ἀπαντῶσι περὶ τὰς δυσχωρίας, τῶν δ’ ἄλλων ἑϰατέρωθεν ἅμα πειρωμένων άμιλλᾶσθαι, ϰαί ταῖς τραχύτησιν ἐμϕυομένων προθύμως, [11] ὅ θ’ ἥλιος ἀνέσχε, ϰαὶ ϰαπνòς οὐ βέβαιος, ἀλλ’ οἷον ὄρειος ὁμίχλη πόρρωθεν ἀνατέλλων ϰαὶ διαϕαινόμενος, τοὺς μὲν πολεμίους ἐλάνθανε (ϰατά νῶτου γὰρ ἦν αὐτοῖς, ῆδη τῶν ἄϰρων ἐχομένων), οἱ δὲ ‘Ρωμαῖοι δόξαν ἔσχον ἀμϕίβολον, ἐν ἀγῶνι ϰαὶ πόνῳ τὴν ἐλπίδα πρòς τό βουλόμενον λαμβάνοντες. [12] Ἐπεὶ δὲ μᾶλλον αὐξανόμενος ϰαὶ διαμελαίνων τòν ἀέρα ϰαί πολὺς ἄνω χωρῶν ἐδηλοῦτο πυρσός εἶναι ϕίλιος, oἱ μὲν ἀλαλάξαντες ἐπέβαινον ἐρρωμένως ϰαὶ συνέστελλον εἰς τὰ τραχύτατα τούς πολεμίους, οἱ δ’ ὄπισθεν ἀπό τῶν ἄϰρων ἀντηλάλαξαν.
[5, 1] Φυγὴ μὲν οὖν ἧν εὐθὐς ὀξεῖα πάντων, ἒπεσον δέ δισχιλίων οὐ πλείους17, ἀϕηροῦντο γάρ αἱ δυσχωρίαι τὴν δίωξιν· [2] χρήματα δὲ ϰαὶ σϰηνὰς ϰαὶ θεράποντας οἱ ‘Ρωμαῖοι διαρπάσαντες, ἐϰράτουν τῶν Στενὧν ϰαί διώδευον τὴν Ἤπειρον οὕτω ϰοσμίως ϰαὶ μετ’ ἐγϰρατείας τοσαύτης, ὥστε τῶν πλοίων ϰαὶ τῆς θαλάσσης μαϰράν ὄντας αὐτούς, ϰαὶ τòν ἐπιμήνιον σῖτον μὴ μεμετρημένους οὐδ’ εὐποροῦντας ἀγορᾶς, ἀπέχεσθαι τῆς χώρας, ἀμϕιλαϕεῖς ὠϕελείας ἐχούσης. [3] Ὁ γὰρ Τίτος πυνθανόμενος τόν Φίλιππον, ὡς ὅμοια ϕεύγοντι τὴν Θετταλίαν διερχόμενος τοὺς μὲν ἀνθρώπους ἐϰ τῶν πόλεων ἀνίστησιν εἰς τὰ ὄρη, τὰς δὲ πόλεις ϰαταπίμπρησι, τῶν δὲ χρημάτων τὰ λειπόμενα διἀ πλῆθος ἤ βάρος ἁρπαγήν προτίθεται, τρόπον τινά τῆς χώρας ἐξιστάμενος ῆδη ‘Ρωμαίοις, ἐϕιλοτιμεῖτο ϰαὶ παρεϰάλει τοὺς στρατιώτας ὥσπερ οἰϰείας ϰαί παραϰεχωρημένης ϰηδομένους βαδίζειν.[4] Καὶ μέντοι ϰαὶ παρεῖχεν αὐτοῖς τὰ γινόμενα τῆς εὐταξίας αἴσθησιν εὐθύς· προσεχώρουν μὲν γάρ αἱ πόλεις ἀψαμένοις Θετταλίας18, οἱ δ’ ἐντòς Πυλῶν Ἕλληνες ἐπὁθουν ϰαὶ διεπτόηντο ταῖς ὁρμαῖς πρòς τòν Τίτον, ’Αχαιοὶ δὲ τὴν Φιλίππου συμμαχίαν ἀπειπάμενοι πολεμεῖν ἐψηϕίσαντο μετὰ ‘Ρωμαίων πρòς αὐτόν19. [5] Ὀπούντιοι δέ, ϰαίπερ Αἰτωλῶν τότε ‘Ρωμαίοις συναγωνι- ξομένων προθυμότατα ϰαί τήν πόλιν άξιούντων παραλαβειν ϰαί ϕυλάττειν20, οὐ προσέσχον, ἀλλὰ μεταπεμψάμενοι τòν Τίτον ἐϰείνῳ διεπίστευσαν ἑαυτοὺς ϰαὶ παρέδωϰαν.
[6] Πύρρον μἑν οὖν λέγουσιν, ὅτε πρῶτον ἀπò σϰοπῆς ϰατεῖδε τò στράτευμα τῶν ‘Ρωμαίων διαϰεϰοσμημένον, εἰπεῖν οὐ βαρβαριϰὴν αὐτῷ ϕανήναι τὴν τῶν βαρβάρων παράταξιν21, οἱ δὲ Τίτῳ πρῶτον ἐντυγχάνοντες ὴναγϰάζοντο παραπλησιας ἀϕιέναι ϕωνάς. [7] ‘Αϰούοντες γάρ τῶν Μα- ϰεδόνων, ὡς ἄνθρωπος ἄρχών βαρβάρου στρατιᾶς ἔπεισι, δι’ ὅπλων πάντα ϰαταστρεϕόμενος ϰαὶ δουλούμενος, εἶτ’ ἀπαντῶντες ἀνδρὶ τῆν θ’ ἡλιϰίαν νέῳ ϰαὶ τὴν ὄψιν ϕιλανθρώπψ, ϕωνήν τε ϰαὶ διάλεϰτον Ἕλληνι, ϰαὶ τιμῆς ἀληθοῦς ἐραστῆ, θαυμασίώς ἐϰηλοῦντο, ϰαὶ τὰς πὁλεις άπιόντες ἐνεπίμ- πλασαν εὐνοίας τῆς πρός αὐτόν, ὡς ἐχούσας ἡγεμόνα τῆς ἐλευθερίας.[8] Ἐπεὶ δὲ ϰαὶ Φιλίππῳ δοϰοῦντι συμβατιϰῶς ἔχειν εἰς ταὐτòν ἐλθὼν22 προὔτεινεν εἰρἠνην ϰαὶ ϕιλίαν ἐπὶ τῷ τοὺς Ἕλληνας αὐτονόμους ἐᾶν ϰαὶ τὰς ϕρουρὰς ἀπαλλάττειν, ὁ δ’ οὐϰ ἐδέξατο, παντάπασιν ἤδη τὁτε ϰαὶ τοῖς θεραπεΰουσι τά τοῦ Φιλίππου παρέστη, ‘Ρωμαίους πολεμήσοντας ἥϰειν οὐχ Ἕλλησιν, ἀλλ’ ὑπὲρ ‘Ελλήνων Μαϰεδὁσι.
[6, 1] Τὰ μὲν οὖν ᾶλλὰ προσεχώρει ϰαθ’ ἡσυχίαν αὐτῶ, τὴν δὲ Βοιωτίαν ἀπολέμως ἐπιπορευομένω Θηβαίων ἀπήντησαν οἱ πρώτοι, ϕρονοῦντες μὲν τὰ τοῦ Μαϰεδόνος διὰ Βραχΰλλην, ἀσπαζόμενοι δὲ ϰαὶ τιμῶντες τòν Τίτον, ὡς ϕιλίας πρòς ἀμϕοτέρους ὑπαρχοὺσης23. [2] Ὁ δ’ ἐντυχὼν αὐτοῖς ϕιλανθρώπως ϰαί δεξιωσάμενος, προῆγεν ἡσυχῆ ϰαθ’ ὁδόν, τὰ μἐν ἐρωτῶν ϰαὶ πυνθανόμενος, τὰ δὲ διηγούμενος ϰαὶ παράγων έπίτῆδες, ἄχρι τοὺς στρατιώτας ἀναλαβεῖν ἐϰ τῆς πορείας. [3] Οὕτω δὲ προάγων συνειςῆλθε τοῖς Θηβαίοις εἰς τῆν πόλιν, οὐ πάνυ μὲν ἡδομένοις, ὀϰνοῦσι δὲ ϰωλύειν, ἐπεὶ στρατιῶται γε μέτριοι τό πλῆθος εῖποντο24. [4] Καί μέντοι παρελθὼν ὁ Τίτος ὡς οὐϰ ἔχων τὴν πὁλιν ἑπειθεν έλέσθαι τὰ ‘Ρωμαίων, ‘Aττάλου τοῦ βασιλέως25 συναγορεύοντος αὐτῷ ϰαὶ συνεξορμῶντος τοὺς Θηβαίους.[5] ‘Aλλ’ Ἄτταλος μὲν ὡς ἓοιϰε τοῦ γήρως προθυμότερον ἑαυτόν τῷ Τίτῳ ῥήτορα παρασχεῖν ϕιλοτιμούμενος, ἐν αὐτώ τῷ λέγειν προσπεσόντος ἰλίγγου τινòς ἢ ῥεύματος, ἄϕνω τῆν αἴσθησιν ἐπιληϕθείς ἔπεσε, ϰαὶ μετ’ οὐ πολὺ ταῖς ναυσίν εἰς ’Ασίαν ἀποϰομισθείς ἐτελεύτησεν· οἱ δὲ Βοιωτοὶ προσεχώρησαν τοῖς Ρωμαὶοις26.
[7, 1] Φιλίππου δὲ πρέσβεις πέμψαντος εἰς ‘Ρῶμην, ἀπέστειλε ϰαί ό Τίτοςπαρ’ αὑτοῦ τοὺς πράξοντας, ὅπως ἐπιψηϕίσηται ἡ σύγϰλητος χρόνον αὐτῷ τοῦ πολέμου μένοντος· εἰ δὲ μή, δι’ ἐϰείνου τὴν εἰρήνην γενέσθαι. [2] Φιλότιμος γὰρ ὤν ἰσχυρώς, έδεδίει πεμϕθέντος ἐπὶ τòν πόλεμον ἑτέρου στρατηγοῦ τὴν δόξαν ἀϕαιρεθῆναι. [3] Διαπραξαμένων δὲ τῶν ϕίλων αὐτῷ, μήτε τòν Φίλιππον ὧν ἔχρηζε τυχεῖν, ϰαὶ τοῦ πολέμου τὴν ἡγεμονίαν ἐϰείνῳ ϕυλαχθῆναι, δεξάμενος τò δόγμα ϰαὶ ταῖς ἐλπίσιν ἐπαρθείς, εὐθὺς εἰς Θετταλἱαν ἐπὶ τòν Φίλιππον ὥρμησεν, ὑπὲρ ἑξαϰισχιλίους ϰαἱ δϰτμυρίους ἔχων στρατιώτας, ὧν Αἰτωλοὶ πεζοὺς έξαϰισχιλίους ϰαὶ ἱππεῖς τετραϰοσίους παρεῖχον27· ἦν δὲ ϰαὶ τοῦ Φιλίππου τὀ στράτευμα τῷ πλῆθει παραπλήσιον. [4] Ἐπεί δὲ βαδίζοντες ἐπ’ ἀλλήλους ϰαὶ γενόμενοι περί τὴν Σϰοτοῦσσαν28 ἐνταῦθα διαϰινδυνεΰειν ἔμελλον, οὐχ ὅπερ εἰϰòς ἧν πρòς δέους ἔλαβον οἱ στρατιῶται τὴν ἀλλήλων 〈ἔϕοδον〉,ἀλλὰ 〈ϰαὶ〉 μᾶλλον ὁρμῆς ϰαί ϕιλοτιμίας ἐπληροῦντο, [5] ‘Ρωμαῖοι μέν εἰ Μαϰεδόνων ϰρατήσουσιν, ὧν ὄνομα δι’ ‘Αλέξανδρον ἀλϰῆς ϰαὶ δυνάμεως πλεῖστον ἧν παρ’ αὐτοῖς’ Μαϰεδόνες δὲ ‘Ρωμαίους Περςῶν ἡγούμενοι διαϕέρειν, ἤλπιζον [6] Ὁ μὲν οὖν Τίτος παρεϰάλει τοὺς στρατιώτας δνδρας ἀγαθοὺς γενέσθαι ϰαὶ προθύμους, ὡς ἐν τῷ ϰαλλίστῳ θεάτρῳ τῆ ‘Ελλάδι μέλλοντας ἀγωνίζεσθαι πρòς τοὺς ἀρίστους τῶν ἀνταγωνιστῶν [7] ὁ δέ Φίλιππος, εἴτ’ ἀπò τύχης εἴθ’ ὑπò σπουδῆς παρὰ τόν ϰαιρόν ἀγνοήσας, ἦν γάρ τι πολυάνδριον ὑψηλòν ἔξω τοῦ χάραϰος, ἐπὶ τοῦτο προβάς, ἤρξατο μὲν οἶα πρò μάχης ϕιλεῖ διαλέγεσθαι ϰαὶ παρορμᾶν, ἀθυμίας δέ δεινῆς πρός τòν οἰωνòν έμπεσοὺσης, διαταραχθεύξ ἐπέσχε τὴν ἡμέραν ἐϰείνην29.
[8, 1] Τῆ δ’ ὑστεραίᾳ περί τòν δρθρον ἐϰ μαλαϰῆς ϰαὶ νοτίου νυϰτòς εἰς ὁμίχλην τῶν νεϕῶν τρεπομένων, ἀνεπίμπλατο ζόϕου βαθέος πᾶν τò πεδίον, ϰαὶ ϰατήει παχὺς ἐϰ τῶν ἄϰρων ἀήρ εἰς τò μεταξὺ τῶν στρατοπέδων, εὐθὺς ἀρχομένης ἡμέρας ἀποϰρὺπτων τοὺς τόπους. [2] Οἱ δ’ ὑπ’ ἀμϕοτέρων άποσταλέντες ἐϕεδρείας ἕνεϰα ϰαί ϰατασϰοπῆς ἐν πάνυ βραχεῖ περιπεσόντες ἀλλήλοις, ἐμάχονχο περὶ τὰς ϰαλουμένας Κυνòς ϰεϕαλάς, αἵ λόϕων οὖσαι πυϰνῶν ϰαὶ παραλλήλων ἄϰραι λεπταί δι’ ὁμοιότητα τοῦ σχήματος οὕτως ώνομάσθησαν30. [3] Γενομένων δ’ οἷον εἰϰòς ἐν τόποις σϰληροῖς μεταβολῶν ϰατὰ τὰς ϕυγὰς ϰαὶ διώξεις, ἑϰάτεροι τοῖς πονοῦσιν ἀεὶ ϰαὶ ὑποχωροῦσιν ἐπιπέμποντες βοήθειαν ἐϰ τῶν στρατοπέδων, ϰαἰ ἤδη τοῦ ἀέρος ἀνα- ϰαθαιρομένου ϰαθορῶντες τὰ γινòμενα, πανστρατιᾷ συνὲβαλον. [4] Τῷ μὲν οὖν δεξιῷ περιήν ὁ Φίλιππος, ἐϰ τόπων ἐπιϕόρων ὅλην ἐπερείσας τὴν ϕάλαγγα τοῖς ‘Ρωμαίοις, τò βάρος τοῦ συνασπισμοῦ ϰαί τὴν τραχύτητα τῆς προβολὴς οὐδὲ τῶν ἀριστων ὑπομεινάντων· [5] τοῦ δ’ εὐωνύμου διασπασμòν ἀνὰ τοὺς λόϕους ϰαὶ περίϰλασιν λαμβάνοντος, ὁ Τίτος τό μὲν ἡττώμενον ἀπογνούς, πρός δὲ θάτερον ὀξέως παρελάσας, προσέβαλε τοῖς Μαϰεδόσι, συστῆναι μέν εἰς ϕάλαγγα ϰαί πυϰνῶσαι τὴν τάξιν εἰς βάθος, ῆπερ ἦν ἀλϰὴ τῆς ἐϰείνων δυνάμεως, ϰωλυομένοις διὰ τἡν ἁνωμαλίαν ϰαί τραχύτητα τῶν χωρίων, πρòς δὲ τò ϰατ’ ἅνδρα συμπλέϰεσθαι βαρεῖ ϰαἰ δυσέργῳ χρωμένοις ὁπλισμῷ. [6] Ζῴῳ γὰρ ἡ ϕάλαγξ ἕοιϰεν ἀμάχῳ τὴν ἰσχύν, ἕως ἕν ἐστι σῶμα ϰαὶ τηρεῖ τὀν συνασπισμòν ἐν τάξει μιᾶ, διαλυθείσης δὲ ϰαὶ τὴν ϰαθ’ ἕνα ῥώμην ἀπόλλυσι τῶν μαχομένων ἕϰαστος διὰ τε τόν τρόπον τῆς ὁπλίσεως, ϰαὶ ὅτι παντòς ὅλου τοῖς παρ’ ἀλλήλων μέρεσι μᾶλλον ἢ δι’ αὑτòν ἰσχύει.
[7] Τραπομένων δὲ τούτων, οἱ μὲν ἐδίωϰον τοὺς ϕεύγοντας, οἱ δὲ τοὺς μαχομένους τῶν Μαϰεδόνων παρεϰδραμόντες ἐϰ πλαγίων ἔϰτεινον, ὥστε ταχὺ ϰαὶ τοὺς νιϰῶντας περισπᾶσθαι ϰαί ϕεύγειν τά ὅπλα ϰαταβάλλοντας31. [8] Ἔπεσον μὲν οὖν ὀϰταϰισχιλίων οὐϰ ἐλάττους, έάλωσαν δὲ περί πενταϰισχιλίους32. [9] Τοῦ δὲ τòν Φίλιππον ἀσϕαλῶς ἀπελθεῖν τῆν αἰτίαν ἔλαβον Αίτωλοί, περί ἁρπαγὴν γενόμενοι ϰαί πόρθησιν τοῦ χάραϰος ἔτι τῶν ‘Ρωμαίων διωϰόντων, ὥστε μηθὲν εὑρεῖν ἐϰείνους ἐπανελθόντας.
[9, 1] Πρῶτον μέν οὖν ἐγένοντο λοιδορίαι ϰαί διαϕοραἰ πρός ἀλλήλους αΰτοῖς· ἐϰ δὲ τούτων μᾶλλον ἀεὶ τόν Τίτον ἐλύπουν, ἑαυτοῖς ἀνατιθέντες τò νίϰημα ϰαί τῆ ϕήμη προϰαταλαμβάνοντες τοῦς Ἕλληνας, ὥστε ϰαὶ γράϕεσθαι ϰαὶ ᾄδεσθαι προτέρους ἐϰείνους ὑπò ποιητῶν ϰαὶ ἰδιωτῶν, ὑμνούντων τò ἒργον33. [2] Ὧν μάλιστα διἁ στόματος ἦν τουτὶ τò ἐπίγραμμα·
Ἄϰλαυστοι ϰαὶ ἄθαπτοι ὁδοιπόρε τῷδ’ ἐπὶ νώτῳ
Θεσοαλίης τρισσαὶ ϰείμεθα μυριάδες,
Αἰτωλῶν δμηθέντες ὑπ’ Ἄρεος ἠδὲ Λατίνων,
οὓς Τίτος εὐρείης ἤγαγ’ ἀπ’ Ίταλίης,
Ήμαθίη34 μὲγα πῆμα. Τò δὲ θραςὺ ϰεῖνο Φιλίππου
πνεῦμα θοῶν ἐλάϕων ᾢχεχ’ ἐλαϕρòτερον.
[3] Τοῦτ’ ἐποίησε μὲν ’Αλϰαῖος35, ἐϕυβρίζων Φιλίππῳ ϰαὶ τόν ἀριθμòν τῶν ἀποθανόντων ἐπιψευσάμενος· λεγόμενον δέ πολλαχοῦ ϰαὶ ὑπò πολλῶν, μᾶλλον ἠνία τòν Τίτον ἤ τόν Φίλιππον. [4] Ὁ μὲν γὰρ ἀντιϰωμῳδῶν τòν Ἀλϰαῖον τῷ ἐλεγείῳ, παρέβαλλεν·
Ἄϕλοιος ϰαὶ ἄϕυλλος ὁδοιπόρε τῷδ’ ἐπὶ νώτῳ
Ἀλϰαίῳ σταυρòς πήγνυται ὴλίβατος·
[5] τòν δὲ Τίτον ϕιλοτιμούμενον πρòς τοὺς Ἕλληνας οὐ μετρίως παρώξυνε τὰ τοιαῦτα. Alὀ ϰαί τὰ ὑπόλοιπα τῶν πραγμάτων ἔπραττε ϰαθ’ ἑαυτòν, ἐλάχιστα ϕροντίζων τῶν Αἰτωλῶν. [6] Οί δ’ ἤχθοντο, ϰαὶ προσ- δεξαμένου λόγους αὐτοῦ ϰαὶ πρεσβείαν ἐπὶ συμβὰσεσι παρά τοῦ Μαϰεδόνος, τοῦτ’ ἐϰεῖνο περιϊόντες ἐπί τὰς ἄλλας πόλεις ἐβόων, πωλεῖσθαι τὴν εἰρὴνην Φιλίππῳ, παρόν ἐϰϰόψαι τòν πόλεμον ἄρδην ϰαἰ ἀνελεῖν ἀρχἠν ὑϕ’ ἧς πρώτης ἐδουλώθη τò Ἑλληνιϰόν. [7] Ταῦτα τῶν Αἰτωλῶν λεγόντων ϰαὶ διαταραττόντων τοῦς συμμάχους, αὐτòς ὁ Φίλιππος ἐλθὼν πρòς τὰς διαλύσεις ἀνεῖλε τὴν ὑποψίαν, ἐπιτρέψας τῷ Τίτῳ ϰαὶ τοῖς Ῥωμαίοις τὰ ϰαθ’ αὑτòν36. [8] Καὶ οὕτω ϰαταλύεται τòν πόλεμον ὁ Τίτος, ϰαί τὴν μὲν Μαϰεδονιϰὴν ἀπέδωϰεν αὐτῷ βασιλείαν, τὴς δ’ Ἑλλάδος προσέταξεν ἀποστῆναι, χιλὶοις δὲ ταλάντοις ἐζημίωσε, τὰς δὲ ναῦς πάσας παρείλετο πλὴν δέϰα, τών δέ παίδων τòν ἕτερον, Δημήτριον, ὁμηρεύσοντα λαβὼν εἰς ‘Ρώμην ἀπέστειλεν, ἄριστα τῷ ϰαιρῷ χρησάμενος ϰαὶ προλαβὼν τò μέλλον.[9] Ἀννίβου γὰρ τοῦ Λίβυος, ἀνδρòς ἐχθίστου τε ‘Ρωμαίοις ϰαὶ ϕυγάδος, ῆδη τότε πρòς Ἀντίοχον ἥϰοντος τòν βασιλέα37 ϰαὶ παροξύνοντος αὐτòν εἰς τò πρόσθεν προϊέναι, τῆ τύχη τῆς δυνάμεως εὐροούσης, ήδη ϰαί ϰαθ’ ἑαυτòν ὑπò πραγμάτων μεγάλων, ἃ ϰατεργασάμενος μέγας ἐπωνομάσθη, πρòς τῆν τῶν ἀπάντων ἡγεμονίαν ἀποβλέποντα, μάλιστα δὲ ϰατὰ ‘Ρωμαίων ἀνιστάμε- νον, [10] εἵ μή τοῦτο προϊδών ὁ Τίτος ἐμϕρόνως ἐνέδωϰε πρòς τὰς διαλύσεις, ἀλλὰ τòν Φιλιππιϰòν ὁ Ἀντιοχιϰὀς ϰατειλήϕει πόλεμος ἐν τῆ Ἑλλάδι, ϰαὶ συνέστησαν ὑπ’ αἰτιῶν ἀμϕòτεροι ϰοινῶν οἱ μέγιστοι τῶν τότε ϰαὶ δυνα- τώτατοι βασιλέων ἐπί τῆν ‘Ρώμην, ἒσχεν ἃν ἀγῶνας ἐξ ὑπαρχῆς ϰαὶ ϰινδύνους τῶν πρòς ’Αννίβαν οὐϰ ἐλάττους. [11] Νῦν δὲ τῶν πολέμων μέσην ϰατὰ ϰαιρòν ἐμβαλὼν τὴν εἰρήνην ὁ Τίτος, ϰαὶ πρἰν ἅρξασθαι τòν μέλλοντα διαϰόψας τòν παρόντα, τοῦ μὲν τὴν ἐσχάτην ἐλπίδα, τοῦ δέ τὴν πρώτην ὐϕεῖλεν.
[10, 1] Έπεί δ’ οἱ δέϰα πρέσβεις οὕς ἡ σύγϰλητος ἔπεμψε τῷ Τίτῳ συνεβούλευον, τοὺς μὲν ἂλλους Ἕλληνας ἐλευθεροῦν, Κὁρινθον δὲ ϰαὶ Χαλϰίδα ϰαὶ Δημητριάδα διατηρεῖν ἐμϕρούρους ἕνεϰα τῆς πρòς Ἀντίοχον ἀσϕαλείας, [2] ἐνταῦθα δῆ ταῖς ϰατηγορίαις λαμπροἱ λαμπρῶς τάς πόλεις ἀνερρήγνυσαν Αἰτωλοί, τòν μὲν Τίτον ϰελεύοντες τάς πέδας τῆς ‘Ελλάδος λύειν (οὕτω γὰρ ὁ Φίλιππος εἰώθει τὰς προειρημένας πòλεις ὀνομάζειν), τοὺς δ’ Ἕλληνας ἐρωτῶντες, εἰ ϰλοιòν ἔχοντες βαρύτερον μὲν λειὁτερον δὲ τοῦ πάλαι τòν νῦν χαίρουσι, ϰαὶ θαυμάζουσι τòν Τίτον ὡς εὐεργὲτην, ὅτι τοῦ ποδὀς λύσας τὴν Ἑλλάδα τοῦ τραχήλου δέδεϰεν. [3] Έϕ’ οἷς ἀχθὀμενος ὁ Τίτος ϰαὶ βαρέως ϕέρων ϰαὶ δεόμενος τοῦ συνεδρίου38, τέλος ἐξέπεισε ϰαὶ ταύτας τάς πόλεις ἀνεῖναι τἧς ϕρουρᾷς, ὅπως ὁλόϰληρος ἡ χάρις ὑπάρξη παρ’ αὐτοῦ τοῖς Ἕλλησιν39.
[4] Ίσθμιων οὗν ἀγομένων40, πλῆθος μὲν ἀνθρὡπων ἐν τῷ σταδίῳ ϰαθῆστο τòν γυμνιϰòν ἀγῶνα θεωμένων, οἷα δὴ διὰ χρὀνων πεπαυμένης μὲν πολέμων τῆς Ἑλλάδος ἐπ’ ἐλπίσιν ἐλευθερίας, σαϕεῖ δ’ ειρἠνη πανηγυ- ριζοῦσης· [5] τῆ σάλπιγγι 〈δέ〉 σιωπῆς εἰς ἅπαντας διαδοθείσης, προελθών εἰς μέσον ὁ ϰήρυξ άνειπεν, δτι ‘Ρωμαίων ή σύγϰλητος ϰαί Τίτος Κοῖντιος στρατηγòς ὕπάτος, ϰαταπολεμήσαντες βασιλέα Φίλιππον ϰαὶ Μαϰεδόνας, ἀϕιᾷσιν ἐλευθέρους ϰαὶ ἀϕρουρὴτους ϰαὶ ἀϕορολογήτους, νὁμοις χρωμένους τοῖς πατρίοις, Κορινθίους, Φωϰεῖς, Λοϰρούς, Εὐβοέας, ’Αχαιοὺς Φθιώτας, Μάγνητας, Θετταλούς, Περραιβοὺς. [6] Τò μὲν οὖν πρῶτον οὐ πάνυ πάντες οὐδὲ σαϕῶς ἐπήϰουσαν, ἀλλ’ ἀνώμαλος ϰαὶ θορυβώδης ϰίνησις ἦν ἐν τῷ σταδίῳ, θαυμαζόντων ϰαὶ διαπυνθανομένων ϰαὶ πάλιν ἀνειπεῖν ϰελευόν- των· [7] ὡς δ’ αὖθις ἡ00συχίας γενομὲνης ἀναγαγὼν ὁ ϰῆρυξ τήν ϕωνὴν προθυμὁτερον εἰς ἅπαντας ἐγεγώνει, ϰαὶ διῆλθε τό ϰήρυγμα, ϰραυγὴ μὲν ἄπιστος τò μέγεθος διὰ χαράν ἐχώρει μέχρι θαλάττης, ὀρθόν δ’ ἀνειστὴϰει τò θέατρον, οὐδεὶς δὲ λόγος ἦν τῶν ἀγωνιζομένων, ἔσπευδον δὲ πάντες ἀναπηδῆσαι ϰαὶ δεξιώσασθαι ϰαὶ προσειπεῖν τόν σωτήρα τῆς ‘Ελλάδος ϰαὶ πρόμαχον. [8] Τò δὲ πολλάϰις λεγόμενον εἰς ὑπερβολὴν τῆς ϕωνῆς ϰαὶ μέγεθος ῶϕθη τότε· ϰόραϰες γὰρ ὑπερπετόμενοι ϰατἁ τύχην ἔπεσον εἰς τò στάδιον. [9] Αἰτία δ’ ἡ τοῦ ἀέρος ῥήξις’ ὅταν γάρ ἧ ϕωνὴ πολλὴ ϰαὶ μεγάλη ϕέρηται, διασπῶμενος ὑπ’ αὐτῆς οὐϰ ἀντερείδει τοῖς πετομένοις, ἀλλ’ ὀλίσθημα ποιεῖ ϰαθάπερ ϰενεμβατοῦσιν, εἰ μή νὴ Δία πληγῆ τινι μᾷλλον ὡς ὑπò βέλους διελαυνόμενα πίπτει ϰαὶ ἀποθνήσϰει. [10] Δύναται δὲ ϰαὶ περιδίνησις εἶναι τοῦ ἀέρος, οιον ἑλιγμόν ἐν πελάγει ϰαί παλιρρύμην τοῦ σάλου διὰ μέγεθος λαμβάνοντος.
[11, 1] Ὁ δ’ οὖν Τίτος, εἰ μὴ τάχιστα τῆς θέας διαλυθείσης ὑπιδόμενος τὴν ϕοράν τοῦ πλήθους ϰαὶ τòν δρόμον ἐξέϰλινεν, οὐϰ ἃv ἐδόϰει περιγενέσθαι τοσούτων ὁμοῦ ϰαὶ πάντοθεν αὐτῶ περιχεομένων41. [2] ‘Ως δ’ ἀπέϰαμον περὶ τὴν σϰηνήν αὐτοῦ βοῶντες ἤδη νυϰτòς οὖσης, αὕθις οὕστινας ἴδοιεν ἤ ϕίλους ἢ πολίτας ἀσπαζόμενοι ϰαὶ περιπλεϰόμενοι, πρòς δεῖπνα ϰαὶ πότους ἐτρέποντο μετ’ ἀλλήλων. [3] Ἐν ᾦ ϰαὶ μᾷλλον ὡς εἰϰός ἡδομένοις ἐπήει λογίζεσθαι ϰαὶ διαλέγεσθαι περὶ τῆς ‘Ελλάδος, ὅσους πολεμήσασα πολέμους διά τὴν ἐλευθερίαν, οὖπω τύχοι βεβαιότερον οὐδ’ ἣδιον αὐτῆς, ἑτέρων πολέμων τῆς Ἑλλάδος ἐπ’ ἐλπίσιν ἐλευθερίας, σαϕεῖ δ’ ειρἠνη πανηγυ- ριζοῦσης· προαγωνισαμένων ὀλίγου δεῖν ἀναίμαϰτος αὐτὴ ϰαὶ ἀπενθὴς ϕερομένη τò ϰάλλιστον ϰαί περιμαχητότατον ἆθλον. [4] Ἦν δ’ ἄρα σπάνιον μέν ἀνδρεία ϰαί ϕρόνησις ἐν ἀνθρώποις, σπανιώτατον δὲ τῶν ἄλλων ἀγαθῶν ὁ δίϰαιος. [5] Οί γὰρ ‘Aγησίλαοι ϰαί 〈οἱ〉 Λύσανδροι ϰαί οί Νιϰίαι ϰαὶ οί ’Αλϰιβιάδαι πολὲμους μὲν εὖ διέπειν ϰαί μάχας νιϰᾷν ϰατά τε γῆν ϰαί θάλασσαν ἄρχοντες ἠπίσταντο, χρῆσθαι δὲ πρός χάριν εὐγενῆ ϰαὶ τό ϰαλόν οἷς ϰατώρθουν οὐϰ ἔγνωσαν, [6] ἀλλ’ εἰ τò Μαραθώνιόν τις ἔργον ἀϕέλοι, ϰαί τὴν ἐν Σαλαμῖνι ναυμαχίαν, ϰαὶ Πλαταιὰς ϰαὶ Θερμοπύλας, ϰαὶ τὰ πρòς Εὐρυμέδοντι ϰαὶ τὰ περὶ Κύπρον Κίμωνος ἔργα, πάσας τὰς μάχας ἡ Ἑλλάς ἐπὶ δουλείᾳ μεμάχηται πρòς αὑτὴν, ϰαὶ πᾷν τρόπαιον αὐτὴς συμϕορὰ ϰαὶ ὄνειδος [ἐπ’ αὐτὴν] ἕστηϰε, τὰ πλεῖστα ϰαϰίᾳ ϰαὶ ϕιλονιϰίᾳ τῶν ἡγουμένων περιτραπείσης. [7] ’Αλλόϕυλοι δ’ ἄνδρες, ἐναύσματα μιϰρὰ ϰαὶ γλίσχρα ϰοινωνήματα παλαιοῦ γένους ἔχειν δοϰοῦντες, ἀϕ’ ὧν ϰαὶ λόγῳ τι ϰαὶ γνώμη τῶν χρησίμων ὐπάρξαι τῆ Έλλάδι θαυμαστòν ἦν, οὖτοι τοῖς μεγίστοις ϰινδύνοις ϰαί πòνοις ἐξελόμενοι τὴν Ἑλλάδα δεσποτῶν χαλεπῶν ϰαὶ τυράννων ἐλευθεροῦσι42.
[12, 1] Ταῦτα δὴ τοὺς Ἕλληνας ὑπήει, ϰαὶ τὰ τῶν ἔργων ὁμολογοῦντα τοῖς ϰηρύγμασιν 〈ἦν〉. [2] Ἅμα γὰρ ἐξέπεμπεν ὁ Τίτος, Λέντλον μὲν εἰς ’Ασίαν Βαργυλιήτας ἐλευθερώσοντα43, Στερτίνιον δ’ εἰς Θρᾁϰην τὰς αὐτόθι πόλεις ϰαὶ νήσους ἀπαλλάξοντα τῶν Φιλίππου ϕρουρῶν44· [3] Πόπλιος δ’ Οὐίλλιος ἔπλει διαλεξόμενος ‘Aντιόχῳ περί τῆς τῶν ὑπ’ αὐτόν Ἑλλὴνων ἐλευθερίας45. [4] Αὐτός δ’ ὁ Τίτος εἰς Χαλϰίδα παρελθών, εἶτα πλεύσας ἐϰεῖθεν ἐπὶ Μαγνησίαν, ἐξῆγε τὰς ϕρουρὰς ϰαὶ τὰς πολιτείας ἀπεδίδου τοῖς δήμοις. [5] ’Αγωνοθέτης δὲ Νεμείων ἀποδειχθείς ἐν Ἄργει46, τἡν τε πανήγυριν ἄριστα διέθηϰε, ϰαί πάλιν ἐϰεῖ τοῖς Ἕλλησι τὴν ἐλευθερίαν ὑπò ϰήρυϰος ἀνεῖπ εν, [6] ἐπιϕοιτὥν τε ταῖς πόλεσιν εὐνομίαν ἅμα ϰαὶ δίϰην πολλὴν ὁμόνοιάν τε ϰαί ϕιλοϕροσύνην πρòς ἀλλήλους παρεῖχε, ϰαταπαύων μὲν τὰς στὰσεις, ϰατάγων δὲ τὰς ϕυγάς, ἀγαλλόμενος δὲ τῷ πεί,θειν ϰαὶ διαλλάσσειν τοὺς Ἕλληνας οὐχ ἧττον ἤ τῷ ϰεϰρατηϰέναι τῶν Μαϰεδόνων, ὥστε μιϰρòτατον ἤδη τὴν ἐλευθερίαν δοϰεῖν ὦν εὐεργετοῦντο.
[7] Ξενοϰράτην μὲν οΰν τòν ϕιλόσοϕον47, ὅτε Λυϰοῦργος αὐτὀν ὁ ῥήτωρ ὑπò τῶν τελωνῶν ἀγόμενον πρός τò μετοΐϰιον ἀϕείλετο ϰαὶ τοῖς ἄγουσιν ἑπέθηϰε δίϰην τῆς ἀσελγείας, λέγεται τοῖς παισίν ἀπαντήσαντα τοῦ Λυϰούργου «ϰαλήν Ϋ’ ὑμῶν ὧ παῖδες» ϕάναι «τῷ πατρὶ χάριν ἀποδίδωμι· πάντες γὰρ αὐτòν ἐπαινοῦσιν ἐϕ’ οἶς ἔπραξε», [8] Τίτῳ δὲ ϰαὶ ‘ΡωμαΙοις, ὧν τοὺς Ἕλληνας εὐεργέτησαν, οὐϰ εἰς ἐπαίνους μόνον, ἀλλά ϰαὶ πίστιν ἐν πᾷσιν ἀνθρώποις ϰαὶ δύναμιν ἡ χάρις ἀπήντα διϰαίως. [9] Οὐ γὰρ προσδεχόμενοι μόνον τοὺς ἡγεμόνας αὐτῶν, ἀλλὰ ϰαὶ μεταπεμπòμενοι ϰαὶ ϰαλοῦντες, ἐνεχείριζον αὑτούς, [10] οὐδέ δῆμοι ϰαὶ πόλεις, ἀλλὰ ϰαὶ βασιλεῖς, ὑϕ’ ἑτέρων ἀδιϰούμενοι βασιλὲων, ϰατέϕευγον εἰς τὰς ἐϰείνων χεῖρας, ὥστ’ ἐν βραχεῖ χρόνῳ, τάχα που ϰαὶ θεοῦ συνεϕαπτομένου, πάντ’ αὐτοῖς ὑπήϰοα γενέσθαι.
[11] Καὶ αὐτòς δὲ μέγιστον ἐϕρόνησεν ἐπί τῆ τῆς Ἑλλάδος ἐλευθερώσει. ‘Aνατιθεὶς γάρ εἰς Δελϕοὺς ἀσπίδας ἀργυρᾷς ϰαὶ τòν ἑαυτοῦ θυρεόν, ἐπέγραψε·
Ζηνòς ἰὼ ϰραιπναῖσι γεγαθότες ἱπποσύναισι
ϰοῦροι, ἰὼ Σπάρτας Τυνδαρίδαι48 βασιλεῖς,
Αἰνεάδας Τίτος ὕμμιν ὑπέρτατον ὤπασε δῶρον,
Ἑλλάνων τεὺξας παιςὶν ἐλευθερίαν.
[12] ‘Aνέθηϰε δὲ ϰαὶ χρυσοῦν τῷ ‘Aπόλλωνι στέϕανον, ἐπιγράψας·
Τόνδε τοι ἀμβροσίοισιν ἐπὶ πλοϰάμοισιν ἔθηϰε
ϰεῖσθαι Λατοῖδα χρυσοϕαῆ στέϕανον,
ὅν πόρεν, Αἰνεαδᾷν ταγòς μέγας. ‘Aλλ’ Έϰάεργε
ἀλϰᾷς τῷ θείῳ ϰῦδος ὄπαζε Τίτῳ.
[13] Τῆ γοῦν Κορινθίων πόλει πρòς τοὺς Ἕλληνας τό αὐτò δὶς ἤδη συμβέβηϰε· ϰαὶ γὰρ Τίτος ἐν Κορίνθῳ τότε ϰαί Νέρων αὖθις ϰαθ’ ἡμᾷς ἐν Κορίνθῳ παραπλησίως Ἰσθμιων ἀγομένων49 τοὺς Ἕλληνας ἐλευθέρους ϰαὶ αὐτονòμους ἀϕῆϰαν, ὁ μέν διὰ ϰἠρυϰος ὡς εΐρηται, Νέρων δ’ αὐτòς ἐπὶ τῆς ἀγορᾷς ἀπò βήματος ἐν τῷ πλήθει δημηγορήσας50. ’Αλλὰ ταῦτα μὲν ὕστερον.
[13, 1] Ὁ δὲ Τίτος τότε ϰαλλίστου ϰαὶ διϰαιοτάτου τοῦ πρòς Νάβιν51 ἀρξάμενος πολέμου, τòν Λαϰεδαιμονίων ἐξωλέστατον ϰαὶ παρανομώτατον τύραννον, ἐν τῷ τέλει διεψεύσατο τὰς τῆς Ἑλλάδος ἐλπίδας, ἑλεῖν παρασχòν οὐϰ ἐθελῆσας, ἀλλὰ σπεισάμενος ϰαὶ προέμενος τὴν Σπάρτην ἀναξίως δουλεύουσαν, [2] εἴτε δείσας μὴ τοῦ πολέμου μῆϰος λαμβάνοντος ἄλλος ἀπò ‘Ρώμης ἐπελθὼν στρατηγòς ἀνέληται τἠν δόξαν, εἴτε ϕιλονιϰίᾳ ϰαὶ ζηλοτυπίᾳ τῶν Φιλοποίμενος τιμῶν, [3] ὅν ἔν τε τοῖς ἄλλοις ἅπασιν ἅνδρα δεινότατον τὤν ‘Ελλἡνων ὄντα52, ϰαὶ περὶ ἐϰεῖνον τòν πόλεμον ἔργα θαυμαστὰ τόλμης ϰαὶ δεινότητος ἀποδειξάμενον, ἴσα τῷ Τίτῳ ϰυδαίνοντες ’Αχαιοί ϰαί τιμῶντες ἐν τοῖς θεάτροις53, ἐλύπουν ἐϰεῖνον, οὐϰ ἀξιοῦντα ‘Ρωμαίων ὑπὰτῳ προπολεμοῦντι τῆς ‘Ελλάδος ἄνθρωπον ‘Aρϰάδα, μιϰρῶν ϰαὶ ὁμόρων πολέμων στρατηγόν, ὅμοια θαυμάζεσθαι παρ’ αὐτοῖς. [4] Οὐ μἡν ἀλλ’ αὐτòς ὁ Τίτος ὑπὲρ τούτων ἀπελογεῖτο, ϰαταθέσθαι τòν πόλεμον, ὡς ἑώρα σὺν ϰαϰῷ μεγὰλῳ τῶν ἄλλων Σπαρτιατῶν ἀπολούμενον τòν τύραννον54. [5] Τῶν δ’ ’Αχαιῶν αὐτῷ πολλὰ πρός τιμὴν ψηϕισαμένων, οὐδὲν ἐδόϰει πρòς τὰς εὐεργεσίας ἐξισούσθαι πλὴν μιᾷς δωρεᾷς, ἣv ἐϰεῖνος ἀντὶ πάντων ἠγάπησεν.
[6] Ἦν δὲ τοιάδε· ‘Ρωμαίων οἱ δυστυχήσαντες ἐν τῷ πρòς ‘Αννίβαν πολέμῳ πολλαχοῦ μὲν ὥνιοι γενòμενοι ϰαὶ διασπαρέντες ἐδούλευον· [7] ἐν δὲ τῆ Ἑλλάδι χίλιοι ϰαὶ διαϰόσιοι τò πλῆθος ἧσαν55, ἀεὶ μὲν οἰϰτροί τῆς μεταβολῆς, τότε δὲ ϰαἰ μᾷλλον ὡς εἰϰός, ἐντυγχάνοντες οἱ μὲν υἱοῖς, οἱ δ’ ἀδελϕοῖς, οἱ δὲ συνήθεσιν, ἐλευθέροις δοῦλοι ϰαὶ νιϰῶσιν αἰχμάλωτοι. [8] Τούτους ὁ μὲν Τίτος οὐϰ ἀϕείλετο τῶν ϰεϰτημένων, ϰαίπερ ἀνιώμενος ἐπ’ αὐτοῖς, οἱ δ’ ’Αχαιοὶ λυτρωσάμενοι πὲντε μνῶν56 ἓϰαστον ἄνδρα ϰαὶ συναγαγόντες εἰς ταὐτò πάντας ἦδη περὶ πλοῦν ὅντι τῷ Τίτῳ παρέδωϰαν, ὥστ’ αὐτòν εὐϕραινόμενον ἀποπλεῖν, ἀπò ϰαλῶν ἔργων ϰαλὰς ἀμοιβὰς ϰαὶ πρεπούσας ἀνδρί μεγάλῳ ϰαὶ ϕιλοπολίτη ϰεϰομισμένον. [9] Ὅ δὴ δοϰεῖ πρός τòν θρίαμβον αὐτῷ πάντων ὑπάρξαι λαμπρότατον. Οἱ γὰρ ἄνδρες οὖτοι, ϰαθάπερ ἔθος ἐστὶ τοῖς οἰϰέταις ὅταν ἐλευθερωθῶσι, ξύρεσθαί τε τάς ϰεϕαλὰς ϰαὶ πιλία ϕορεῖν57, ταῦτα δράσαντες αὐτοὶ θριαμβεύοντι τῷ Τίτῳ παρείποντο.
[14, 1] Καλὴν δὲ ϰαὶ τὰ λάϕυρα πομπευόμενά παρεῖχεν ὄψιν, Ἑλληνιϰὰ ϰράνη ϰαὶ πέλται Μαϰεδονιϰαὶ ϰαὶ σάρισαι, τò τε τῶν χρημάτων πλήθος οὐϰ ὀλίγον ἦν, [2] ὡς ἀναγράϕουσιν οἱ περὶ τὁν Τίτον ἐν τῷ θριάμβψ ϰο- μισθῆναι χρυσίου μὲν συγϰεχωνευμένου λίτρας τρισχιλίας ἑπταϰοσίας δεϰατρεῖς, ἀργύρου δὲ τετραϰισμυρίας τρισχιλίας διαϰοσίας ἑβδομήϰοντα, Φιλιππείους δὲ χρυσοῦς μυρίους τετραϰισχιλίους πενταϰοσίους δβϰατέσ- σαρας58· [3] χωρὶς δὲ τούτων τὰ χίλια τάλαντα Φίλιππος ὤϕειλεν59· ἀλλὰ ταῦτα μὲν ὕστερον ἐπείσθησαν ‘Ρωμαῖοι, μάλιστα τοῦ Τίτου συμπράξαντος, ἀϕεῖναι τῷ Φιλίππῳ60, ϰαὶ σύμμαχον ἐψηϕίσαντο ϰαὶ τόν υἱòν ἀπήλλαξαν αὐτῷ τὴς ὁμηρείας.
[15, 1] Ἐπεὶ δ’ ὁ ‘Aντίοχος εἰς τὴν ‘Ελλάδα ναυςὶ πολλαῖς ϰαὶ στρατῷ61 περαιωθεὶς ἀϕίστη τάς πόλεις ϰαὶ διεστασίαζεν, Αἰτωλῶν αὐτῷ συνε- πιλαμβανομένων, ϰαὶ πάλαι διαϰειμένων πρός τòν ‘Ρωμαίων δῆμον ἐχθρῶς ϰαὶ πολεμιϰῶς, ὐπόθεσιν τοῦ πολέμου ϰαὶ πρόϕασιν διδόντων ἐλευθεροῦν τοὺς Ἕλληνας, οὐδέν δεομένους (ἐλεύθεροι γὰρ ἦσαν), ἀλλ’ εὐπρεπεστέρας αἰτιας ἀπορίᾳ τῷ ϰαλλίστῳ τῶν ὀνομάτων χρῆσθαι διδασϰόντων, [ϰαὶ] [2] σϕόδρα δείσαντες οί ‘Ρωμαίοι τὴν ἀνάτασιν ϰαὶ δόξαν αὐτοῦ τῆς δυ- νάμεως, στρατηγòν μέν ὕπατον τοῦ πολέμου Μάνιον ’Αϰίλιον62 ϰατέπεμψαν, πρεσβευτὴν δὲ Τίτον διὰ τοὺς Ἕλληνας63, [3] ὧν τοὺς μὲν εὐθὺς ὀϕθεὶς ἐποίησε βεβαιοτέρους, τοὺς δ’ ἀρχομένους νοσεῖν, ὥσπερ τι σὺν ϰαιρῷ ϕάρμαϰον ἐνδιδοὺς τὴν πρός αὑτόν εὔνοιαν, ἔστησε ϰαὶ διεϰώλυσεν ἐξαμαρτεῖν. [4] ’Ολίγοι δ’ αὐτòν ἐξέϕυγον, ἤδη προϰατειλημμένοι ϰαὶ διεϕθαρμένοι παντάπασιν ὑπò τῶν Αἰτωλῶν, οὓς ϰαίπερ ὀργισθεὶς ϰαὶ παροξυνθείς δμως μετά τήν μάχην περιεποίησεν. [5] ‘Aντίοχος γὰρ ἡττηθεὶς ἐν Θερμοπύλαις64 ϰαὶ ϕυγὼν εὐθὺς εἰς ’Ασίαν ἀπέπλευσε, Μάνιος δ; ὁ ὕπατος τοὺς μὲν αὐτός ἐπιὼν τῶν Αίτωλῶν ἐπολιόρϰει, τοὺς δὲ τῷ βασιλεῖ Φιλίππῳ συνεχώρησεν ἐξαιρεῖν. [6] ‘Aγομένων δὲ ϰαὶ ϕερομένων ὑπό τοῦ Μαϰεδόνος τοῦτο μὲν Δολόπων ϰαὶ Μαγνήτων, τοῦτο δ’;Aθαμάνων ϰαὶ ‘Aπεραντῶν, αὐτοῦ δὲ τοῦ Μανίου τὴν μὲν ‘Hρὰϰλειαν διαπεπορθηϰότος, τὴν δὲ Ναὺπαϰτον Αἰτωλῶν ἐχόντων πολιορϰοῦντος65, οἰϰτίρων τοὺς Ἕλληνας ὁ Τίτος διέπλευσεν ἐϰ Πελοποννήσου πρός τόν ὕπατον. [7] Καὶ πρῶτον μὲν ἐπετίμησεν, εἰ νενιϰηϰῶς αὐτòς τὰ έπαθλα τοῦ πολέμου Φίλιππον ἐᾷ ϕέρεσθαι, ϰαὶ τριβόμενος περὶ μιᾷ πόλει ϰάθηται δι’ ὀργήν, ἔθνη δ’ οὐϰ ὀλίγα ϰαὶ βασιλείας Μαϰεδόνες αἱροῦσιν. [8] Ἔπειτα τῶν πολιορϰουμένων ὡς είδον αὐτòν ἀπò τοῦ τείχους ἀναϰαλούντων ϰαὶ χεῖρας ὀρεγόντων ϰαὶ δεομένων, τότε μὲν οὐδέν εἰπῶν, ἀλλὰ στραϕεὶς ϰαὶ δαϰρὺσας ἀπῆλθεν· [9] ὕστερον δὲ διαλεχθεὶς τῷ Μανίῳ ϰαὶ ϰαταπαύσας τòν θυμòν αὐτοῦ, διεπράξατο τοῖς Αἰτωλοῖς ἀνοχὰς δοθὴναι ϰαὶ χρόνον, ἐν ᾧ πρε- σβεύσαντες εἰς ‘Ρώμην μέτριου τινὀς τυχεῖν ἀξιώσουσι66.
[16, 1] Πλεῖστον δ’ ἀγῶνα ϰαὶ πόνον αὐτῷ παρεῖχον αἱ περὶ Χαλϰιδέων δεήσεις, πρòς τòν Μάνιον ἐν ὀργῆ γεγονότων διὰ τόν γάμον, δν παρ’ αὐτῶν ἔγημεν ᾽Aντίοχος ἤδη τοῦ πολέμου συνεστῶτος, οὐ ϰαθ᾽ ὥραν οὐδὲ ϰατὰ ϰαιρόν, ἀλλ᾽ ἐρασθεὶς ἀνήρ πρεσβύτερος ϰόρης, ἣ θυγάτηρ μὲν ἦν Κλεοπτολέμου, ϰαλλίστη δὲ λέγεται παρθένων γενέσθαι67. [2] Τοῦτο τοὺς Χαλϰιδεĩς ἐποίησε βασιλίσαι προθυμότατα ϰαὶ τὴν πόλιν αὐτῷ πρòς τòν πόλεμον ὁρμητήριον παρασχεĩν. [3] ᾽Εϰεĩνος μὲν οὖν ὡς τάχιστα μετὰ τὴν μάχην68 φεύγων προσέμειξε τῇ Χαλϰίδι, τήν τε ϰόρην ἀναλαβὼν ϰαὶ τὰ χρήματα ϰαὶ τοὺς φίλους, εἰς ᾽Aσίαν ἀπέπλευσε˙ [4] τòν δὲ Μάνιον εὐθὺς ἐπὶ τοὺς Χαλϰιδεĩς σὺν ὀργῇ πορευόμενον ὁ Τίτος παραϰολουθῶν ἐμάλαττε ϰαὶ παρητεĩτο, ϰαὶ, τέλος ἔπεισε ϰαὶ ϰατεπράϋνεν, αὐτοῦ τε ϰαὶ τῶν ἐν τέλει ῾Ρωμαίων δεόμενος. [5] Οὕτω διασωθέντες οἱ Χαλϰιδεĩς τὰ ϰάλλιστα ϰαὶ μέγιστα τῶν παρ᾽ αὐτοĩς ἀναθημάτων τῷ Τίτῳ ϰαθιέρωσαν, ὧν ἐπιγραφὰς ἔστι τοιαύτας ἄχρι νῦν ὁρᾶν69˙ «ὁ δῆμος Τίτῳ ϰαὶ ῾Hραϰλεĩ τò γυμνάσιόν». ῾Eτέρωθι δὲ πάλιν˙ «ὁ δῆμος Τίτῳ ϰαὶ ᾽Aπόλλωνι τò Δελφίνιον». [6] ῎Eτι δὲ ϰαὶ ϰαθ᾽ ἡμᾶς ἱερεὺς χειροτονητòς ἀπεδείϰνυτο Τίτου, ϰαὶ θύσαντες αὐτῷ τῶν σπονδῶν γενομένων ἄδουσι παιᾶνα πεποιημένον, οὗ τἆλλα διὰ μῆϰος ἡμεĩς παρέντες, ἀνεγράψαμεν ἃ παυόμενοι τῆς ᾠδῆς λέγουσι˙
[7] Πίστιν δὲ ῾Ρωμαίων σέβομεν
τὰν μεγαλευϰτοτάταν ὅρϰοις φυλάσσειν˙
μέλπετε ϰοῦραι
Ζῆνα μέγαν ῾Ρώμαν τε Τίτον θ᾽ ἅμα ῾Ρωμαίων τε Πίστιν˙
ἰήϊε Παιάν,
ὦ Τίτε σῶτερ.
[17, 1] ῏Ησαν δὲ ϰαὶ παρὰ τῶν ≺ἄλλων≻ ῾Ελλήνων τιμαὶ πρέπουσαι70, ϰαὶ τò τὰς τιμὰς ἀληθινὰς ποιοῦν, εὔνοια θαυμαστὴ δι᾽ ἐπιείϰειαν ἤθους. [2] Καὶ γὰρ εἴ τισιν ἐϰ πραγμάτων ἢ φιλοτιμίας ἕνεϰα, ϰαθάπερ Φιλοποίμενι ϰαὶ πάλιν Διοφάνει στρατηγοῦντι τῶν ᾽Aχαιῶν, προσέϰρουσεν71, οὐϰ ἦν Βαρὺς οὐδ᾽ εἰς ἔργα διατείνων ὁ θυμός, ἀλλ᾽ ἐν λόγῳ παρρησίαν τινὰ πολιτιϰὴν ἔχοντι παυόμενος. [3] Πιϰρòς μὲν οὖν οὐδενί, πολλοĩς δ᾽ ὀξὺς ἐδόϰει ϰαὶ ϰοῦφος εἶναι τὴν φύσιν, ἄλλως δὲ συγγενέσθαι πάντων ἥδιστος ϰαὶ εἰπεĩν ἐπίχαρις μετὰ δεινότητος. [4] ᾽Αχαιοὺς μὲν γὰρ σφετεριζομένους τὴν Ζαϰυνθίων νῆσον ἀποτρέπων72 ἔφη ϰινδυνεύσειν, ἃν ὥσπερ αἱ χελῶναι πορρωτέρω τὴν ϰεφαλὴν τῆς Πελοποννήσου προτείνωσι˙ [5] Φιλίππου δ᾽, ὁπηνίϰα περὶ σπονδῶν ϰαὶ εἰρήνης τò πρῶτον εἰς λόγους συνᾑεσαν73, εἰπόντος μετὰ πολλῶν ἤϰειν ἐϰείνον, ἀυτòν δὲ μόνον, ὑπολαβὼν ὁ Τίτος «αὑτòν γὰρ» ἔφη «μόνον ἐποίησας, ἀποϰτείνας τοὺς φίλους ϰαὶ συγγενεĩς». [6] ᾽Eπεὶ δὲ Δεινοϰράτης ὁ Μεσσήνιος ἐν ῾Ρώμῃ παρnὰ πότον μεθυσθεὶς ὠρχήσατο, λαβὼν ἱμάτιον γυναιϰεĩον74, τῇ δ᾽ ὑστεραίὰ τòν Τίτον ἠξίου βοηθεĩν αὐτῷ, διανοουμένῳ τὴν Μεσσήνην ἀφιστάναι τῶν ᾽Αχαιῶν, ταῦτα μὲν ἔφη σϰέψεσθαι, θαυμάζειν δ᾽ ἐϰεĩνον, εἰ τηλιϰαύταις ἐπιϰεχειρηϰὼς πράξεσιν ὀρχεĩσθαι δύναται παρὰ πότον ϰαὶ ᾄδειν. [7] Πρòς δὲ τοὺς ᾽Αχαιούς, τῶν παρ᾽ ᾽Aντιόχου πρέσβεων πλῆθός τε τῆς βασιλιϰῆς στρατιᾶς ϰαταλεγόντων, ϰαὶ ϰαταριθμουμένων πολλὰς προσηγορίας, ὁ Τίτος ἔφη, δειπνοῦντος αὐτοῦ παρά τῳ ξένῳ ϰαὶ μεμφομένου τò πλῆθος τῶν ϰρεῶν ϰαὶ θαυμάζοντος πόθεν οὕτω ποιϰίλης ἀγορᾶς εὐπόρησεν, εἰπεĩν τòν ξένον, ὡς ὕεια πάντ᾽ ἐστί, τῇ σϰευασίᾳ διαφέροντα ϰαὶ τοĩς ἡδύσμασι75˙ [8] «μὴ τοίνυν» ἔφη «μηδ᾽ ὑμεĩς ὦ ἄνδρες ᾽Αχαιοὶ θαυμάζετε τὴν ᾽Aντιόχου δύναμιν, λογχοφόρους ϰαὶ ξυστοφόρους ϰαὶ πεξεταίρους ἀϰούοντες˙ πάντες γὰρ οὗτοι Σύροι εἰσίν, ὁπλαρίοις διαφέροντες».
[18, 1] Μετὰ δὲ τὰς ῾Eλληνιϰὰς πράξεις ϰαὶ τòν ᾽Aντιοχιϰόν πόλεμον ἀπεδείχθη τιμητής76, ἥτις ἐστὶν ἀρχὴ μεγίστη ϰαὶ τρόπον τινὰ τῆς πολιτείας ἐπιτελείωσις77, [2] ϰαὶ συνῆρχε μὲν αὐτῷ ≺Μάρϰελλος≻ Μαρϰέλλου τοῦ πεντάϰις ὑπατεύσαντος υἱός78, ἐξέβαλον δὲ τῆς βουλῆς τῶν οὐϰ ἄγαν ἐπιφανῶν τέσσαρας, προσεδέξαντο δὲ πολίτας ἀπογραφομένους πάντας ὅσοι γονέων ἐλευθέρων ἦσαν, ἀναγϰασθέντες ὑπò τοῦ δημάρχου Τερεντίου Κουλέωνος, ὅς ἐπηρεάζων τοĩς ἀριστοϰρατιϰοĩς ἔπεισε τòν δῆμον ταῦτα ψηφίσασθαι79.
[3] Τῶν δὲ γνωριμωτάτων ϰατ᾽ αὐτòν ἀνδρῶν ϰαὶ μεγίστων ἐν τῇ πόλει διαφερομένων πρòς ἀλλήλους, ᾽Αφριϰανοῦ Σϰιπίωνος ϰαὶ Μάρϰου Κάτωνος, τòν μὲν προέγραψε τῆς βουλῆς, ὡς ἄριστον ἄνδρα ϰαὶ πρώτον80, Κάτωνι81˙ δ᾽ εἰς ἔχθραν ἦλθε συμφορᾶ τοιαύτη χρησάμενος.
[4] ᾽Αδελφòς ἦν Τίτῳ Λεύϰιος Φλαμινĩνος82, οὔτε τὰ ἄλλα προσεοιϰὼς ἐϰείνῳ τὴν φύσιν, ἔv τε ταĩς ἡδοναĩς ἀνελεύθερος δεινῶς ϰαὶ ὀλιγωρότατος τοῦ πρέποντος. [5] Τούτῳ συνῆν μειραϰίσϰος ἐρώμενος, ὃν ϰαὶ στρατιᾶς ἄρχων ἐπήγετο, ϰαὶ διέπων ἐπαρχίαν εἰχεν ἀεὶ περὶ αὑτόν. [6] ᾽Eν οὖν πότῳ τινὶ83 θρυπτόμενος πρòς τòν Λεύϰιον, οὕτως ἔφη σφόδρα φιλεĩν αὐτόν, ὥστε θέαν μονομάχων ἀπολιπεĩν, οὔπω γεγονὼς ἀνθρώπου φονευομένου θεατής, τò πρòς ἐϰεĩνον ἡδὺ τοῦ πρòς αὑτòν ἐν πλείονι λόγῳ θέμενος. [7] ῾O δὲ Λεύϰιος ἡσθείς, «οὐδὲν» ἔφη «δεινόν˙ ἰάσομαι γὰρ ἐγώ σου τὴν ἐπιθυμίαν», ϰαὶ ϰελεύσας ἔνα τῶν ϰαταδίϰων ἐϰ τοῦ δεσμωτηρίου προαχθῆναι, ϰαὶ τòν ὑπηρέτην μεταπεμψάμενος, ἐν τῷ συμποσίῳ προσέταξεν ἀπόϰόψαι τοῦ ἀνθρώπου τòν τράχηλον. [8] Οὐαλέριος δ᾽ ᾽Aντίας84 οὐϰ ἐρωμένῳ φησίν, ἀλλ᾽ ἐρωμένῃ τοῦτο χαρίσασθαι τòν Λεύϰιον. [9] ῾O δὲ Λίβιος85 ἐν λόγῳ Κάτωνος αὐτοῦ γεγράφθαι φησίν, ὡς Γαλάτην αὐτόμολον ἐλθόντα μετὰ παίδων ϰαὶ γυναιϰòς ἐπὶ τὰς θύρας δεξάμενος εἰς τò συμπόσιον ὁ Λεύϰιος ἀπέϰτεινεν ἰδίᾳ χειρί, τῷ ἐρωμένῳ χαριζόμενος. [10] Τοῦτο μὲν οὖν εἰϰòς εἰς δείνωσιν εἰρῆσθαι τῆς ϰατηγορίας ὑπò τοῦ Κάτωνος˙ δτι δ᾽ οὐϰ αὐτόμολος ἦν, ἀλλὰ δεσμώτης ὁ ἀναιρεθεὶς ϰαὶ ἐϰ τῶν ϰαταδίϰων, ἄλλοι τε πολλοὶ ϰαὶ Κιϰέρων ὁ ῥήτωρ ἐν τῷ περὶ γήρως, αὐτῷ Κάτωνι τὴν διήγησιν ἀναθείς86, εἴρηϰεν.
[19, 1] ᾽Έπὶ τούτῳ Κάτων τιμητὴς γενόμενος87 ϰαὶ, ϰαθαίρων τὴν σύγϰλητον, ἀπήλασε τῆς βουλῆς τòν Λεύϰιον, ὑπατιϰοῦ μὲν ἀξιώματος ὄντα, συνατιμοῦσθαι δὲ τοῦ ἀδελφοῦ δοϰοῦντος αὐτῷ. [2] Διò ϰαὶ προελθόντες εἰς τòν δῆμον ἀμφότεροι ταπεινοὶ ϰαὶ δεδαϰρυμένοι, μέτρια δεĩσθαι τῶν πολιτῶν ἐδόϰουν, ἀξιοῦντες αἰτίαν εἰπεĩν τòν Κάτωνα ϰαὶ λόγον, ᾧ χρησάμενος οἶϰον ἔνδοξον ἀτιμίᾳ τοσαύτῃ περιβέβληϰεν. [3] Οὐδὲν οὖν ὑποστειλάμενος ὁ Κάτων προῆλθε, ϰαὶ ϰαταστὰς μετὰ τοῦ συνάρχοντος88 ἠρώτησε τòν Τίτον εἰ γινώσϰει τò συμπόσιον. [4] ᾽Aρνουμένου δ᾽ ἐϰείνου, διηγησάμενος εἰς ὁρισμòν προεϰαλεĩτο τòν Λεύϰιον, εἴ τί φησι τῶν εἰρημένων μὴ ἀληθὲς εἶναι89. [5] Τοῦ δὲ Λευϰίου σιωπήσαντος, ὁ μὲν δῆμος ἔγνω διϰαίαν γεγονέναι τὴν ἀτιμίαν, ϰαὶ τòν Κάτωνα προέπεμψε λαμπρῶς ἀπò τοῦ βήματος˙ [6] ὁ δὲ Τίτος τῇ συμφορᾷ τοῦ ἀδελφοῦ περιπαθῶν, συνέστη μετὰ τῶν πάλαι μισούντων τòν Κάτωνα, ϰαὶ πάσας μὲν ἃς ἐϰεĩνος ἐποιήσατο τῶν δημοσίων ἐϰδόσεις ϰαὶ μισθώσεις ϰαὶ ὠνὰς ἠϰύρωσε ϰαὶ ἀνέλυσεν, [7] ἐν τῇ βουλῇ ϰρατήσας, πολλὰς δὲ ϰαὶ μεγάλας δίϰας ϰατ᾽ αὐτοῦ παρεσϰεύασεν90, οὐϰ οίδ᾽ ὅπως εὖ ϰαὶ πολιτιϰῶς [ϰαὶ] πρòς ἄρχοντα νόμιμον ϰαὶ πολίτην ἄριστον ὑπὲρ ἀνδρòς οἰϰείου μέν, ἀναξίου δὲ ϰαὶ τὰ προσήϰοντα πεπονθότος, ἀνήϰεστον ἔχθραν ἀράμενος. [8] Οὐ μὴν ἀλλὰ τοῦ ῾Ρωμαίων ποτὲ δήμου θέαν ἔχοντος ἐν τῷ θεάτρῳ ϰαὶ τῆς βουλῆς ὥσπερ εἴωθε ϰόσμῳ προϰαθημένης, ὀφθεὶς ὁ Λεύϰιος ἐπ᾽ ἐσχάτοις που ϰαθήμενος ἀτίμως ϰαὶ ταπεινῶς, οἶϰτον ἔσχε, ϰαὶ τò πλῆθος οὐϰ ἠνέσχετο τὴν ὄψιν, ἀλλ᾽ ἐβόων μεταβῆναι ϰελεύοντες ἕως μετέβη, δεξαμένων αὐτòν εἰς ἑαυτοὺς τῶν ὑπατιϰῶν91.
[20, 1] Tò δ᾽ οὖν φύσει τοῦ Τίτου φιλότιμον, ἄχρι μὲν ἱϰανὴν εἶχεν ὕλην περὶ τοὺς εἰρημένους πολέμους διατρίβοντος, εὐδοϰίμει˙ ϰαὶ γὰρ ἐχιλιάρχησεν αὖθις μετὰ τὴν ὑπατείαν, οὐδενòς ἐπείγοντος92, [2] ἀπαλλαγεὶς δὲ τοῦ ἄρχειν, ϰαὶ πρεσβύτερος ὤν93, ἠλέγχετο μᾶλλον ἐν οὐϰ ἔχοντι πράξεις ἔτι τῷ λοιπῷ βίῳ σπαργῶντα πρòς δόξαν ϰαὶ νεάζοντα τῷ πάθει ϰατέχειν ἑαυτòν οὐ δυνάμενος˙ [3] τοιαύτῃ γάρ τινι ϰαὶ τò περὶ ᾽Aννίβαν φορᾷ δοϰεĩ πράξας ἐπαχθὴς γενέσθαι τοĩς πολλοĩς.
[4] ῾O γὰρ ᾽Αννίβας οἴϰοθεν μὲν ἐϰ Καρχηδόνος ὑπεϰδρὰς ᾽Aντιόχῳ συνῆν94, ἐϰείνου δὲ μετὰ τὴν ἐν Φρυγίᾳ μάχην95 εἰρήνης ἀγαπητῶς τυχόντος, αὖθις φυγὼν ϰαὶ πλανηθεὶς πολλά, τέλος ἐν τῇ Βιθυνίᾳ ϰατέστη Προυσίαν96 θεραπεύων, οὐδενòς ῾Ρωμαίων ἀγνοοῦντος, ἀλλὰ παρορώντων ἀπάντων δι᾽ ἀσθένειαν ϰαὶ γῆρας97, ὥσπερ ἐρριμμένον ὑπò τῆς τύχης. [5] Τίτος δὲ πρεσβευτὴς δι᾽ ἑτέρας δή τινας πράξεις ὑπò τῆς βουλῆς πρòς τòν Προυσίαν ἀφιϰόμενος98, ϰαὶ τòν ᾽Αννίβαν ἰδὼν αὐτόθι διαιτώμενον, ἠγανάϰτησεν εἰ ζῇ, ϰαὶ πολλὰ τοῦ Προυσίου δεομένου ϰαὶ λιπαροῦντος ὑπὲρ ἀνδρòς ἱϰέτου ϰαὶ συνήθους, οὐ παρῆϰε.
[6] Χρησμοῦ δὲ τίνος ὡς ἔοιϰε παλαιοῦ περὶ τῆς ᾽Aννίβου τελευτῆς οὕτως ἔχοντος˙
Λίβυσσα ϰρύψει βῶλος ᾽Aννίβου δέμας,
ὁ μὲν ἄρα Λιβύην ὑπενόει ϰαὶ τὰς ἐν Καρχηδόνι ταφάς, ὡς ἐϰεĩ ϰαταβιωσόμενος˙ ἐν δὲ Βιθυνίᾳ τόπος ἐστὶ θινώδης ἐπὶ θαλάσσης ϰαὶ πρòς αὐτῷ ϰώμη τις οὐ μεγάλη, Λίβυσσα ϰαλεĩται99. [7] Περὶ ταύτην ἔτυχε διατρίβων ᾽Αννίβας, ἀεὶ δ᾽ ἀπιστῶν τῇ τοῦ Προυσίου μαλαϰίᾷ100 ϰαὶ φοβούμενος τοὺς ῾Ρωμαίους, τὴν οἰϰίαν ἔτι πρότερον ἐξόδοις ἑπτὰ ϰαταγείοις συντετρημένην ἐϰ τῆς ἑαυτοῦ διαίτης εἶχεν, ἄλλου ϰατ᾽ ἀλλο τῶν ὑπονόμων, πόρρω δὲ πάντων ἀδήλως ἐϰφερόντων101. [8] ῾Ως οὖν ἤϰουσε τότε τò πρόσταγμα τοῦ Τίτου, φεύγειν μὲν ὥρμησε διὰ τῶν ὑπονόμων, έντυχών δὲ φυλαϰαĩς βασιλιϰαĩς, ἔγνω δι᾽ αὑτοῦ τελευτᾶν. [9] ῎Eνιοι μὲν οὖν λέγουσιν, ὡς ἱμάτιον τῷ τραχήλῳ περιβαλὼν ϰαὶ ϰελεύσας οἰϰέτην ὄπισθεν ἐρείσαντα ϰατὰ τοῦ ἰσχίου τò γόνυ ϰαὶ, σφοδρῶς ἀναϰλάσαντα συντεĩναι ϰαὶ περιστρέψαι μέχρι ἂν ἐϰθλίψαι τò πνεῦμα, διαφθείρειεν αὑτόν˙ ἔvioi δὲ μιμησάμενον Θεμιστοϰλέα ϰαὶ Μίδαν αἷμα ταύρειον πιεĩν102˙ [10] Λίβιος δέ φησι φάρμαϰον ἔχοντα ϰεράσαι, ϰαὶ τὴν ϰύλιϰα δεξάμενον εἰπεĩν «ἀναπαύσωμεν ἤδη ποτὲ τὴν πολλὴν φροντίδα ῾Ρωμαίων, οἳ μαϰρòν ἡγήσαντο ϰαὶ βαρὺ μισουμένου γέροντος ἀναμεĩναι θάνατον. [11] Οὐ μὴν οὐδὲ Τίτος ἀξιοξήλωτον ἀποίσεται νίϰην οὐδὲ τῶν προγόνων ἀξίαν, οἵ Πύρρῳ πολεμοῦντι ϰαὶ ϰρατοῦντι τὴν μέλλουσαν ὑποπέμψαντες ϰατεμήνυσαν φαρμαϰείαν»103.
[21, 1] Οὕτω μὲν τòν ᾽Αννίβαν ἀποθανεĩν λέγουσιν. ᾽Aπαγγελθέντων δὲ τούτων πρòς τὴν σύγϰλητον, οὐϰ ὀλίγοις ἐπαχθὴς ἔδοξεν ὁ Τίτος ϰαὶ περιττòς ἄγαν ϰαὶ ὠμός, ὥσπερ ὄρνιν ὑπò γήρως ἀπτῇνα ϰαὶ ϰόλουρον ἀφειμένον ζῆν χειροήθη τòν ᾽Αννίβαν ἀποϰτείνας, οὐδενòς ἐπείγοντος, ἀλλὰ διὰ δόξαν, ὡς ἐπώνυμος τοῦ θανάτου γένοιτο. [2] Kαὶ τὴν ᾽Αφριϰανοῦ Σϰιπίωνος ἀντιθέντες πρᾷότητα ϰαὶ μεγαλοψυχίαν ἔτι μᾶλλον ἐθαύμαζον, ὡς ἀήττητον ὄντα ϰαὶ φοβερòν ἐν Λιβύῃ ϰαταπολεμήσας ᾽Αννίβαν, οὔτ᾽ ἐξήλασεν οὔτ᾽ ἐξητήσατο παρὰ τῶν πολιτῶν, ἀλλὰ ϰαὶ πρò τῆς μάχης εἰς λόγους ἐλθὼν104 ἐδεξιώσατο, ϰαὶ μετὰ τὴν μάχην σπενδόμενος οὐδὲν ἐπετόλμησεν οὐδ᾽ ἐπενέβη τῇ τύχη τοῦ ἀνδρός.
[3] Λέγεται δ᾽ αὖθις ἐν ᾽Eφέςῳ συμβαλεĩν αὐτούς105, ϰαὶ πρῶτον μὲν ἐν τῷ συμπεριπατεĩν τοῦ ᾽Aννίβου τὴν προσήϰουσαν ἐν ἀξιώματι τάξιν εἶναι προλαβόντος, ἀνέχεσθαι ϰαὶ περιπατεĩν ἀφελῶς τòν ᾽Αφριϰανόν˙ [4] ἔπειτα λόγου περὶ στρατηγῶν ἐμπεσόντος, ϰαὶ τοῦ ᾽Aννίβου ϰράτιστον ἀποφηναμένου γεγονέναι τῶν στρατηγῶν ᾽Αλέξανδρον, εἶτα Πύρρον, τρίτον δ᾽ αὑτόν, ἡσυχῇ μειδιάσαντα τòν ᾽Αφριϰανòν εἰπεĩν˙ «τί δ᾽ εἰ μή σ᾽ ἐγὼ νενιϰήϰειν;» ϰαὶ τòν ᾽Αννίβαν [5] «οὐϰ ἂν ὦ Σϰιπίων» φάναι «τρίτον ἐμαυτόν, ἀλλὰ πρῶτον ἐποιούμην τῶν στρατηγῶν».
[6] Ταῦτα δὴ τοῦ Σϰιπίωνος οἱ πολλοὶ θαυμάζοντες ἐϰάϰιζον τòν Τίτον, ὡς ἀλλοτρίῳ νεϰρῷ προσενεγϰόντα τὰς χεĩρας. [7] ῎Eνιοι δ᾽ ἦσαν οἱ τò πεπραγμένον ἐπαινοῦντες, ϰαὶ τòν ᾽Αννίβαν ἕως ἔζη πῦρ ἡγούμενοι δεόμενον τοῦ ῥιπίξοντος˙ [8] μηδὲ γὰρ ἀϰμάζοντος αὐτοῦ τò σῶμα ῾Ρωμαίοις ϰαὶ τὴν χεĩρα φοβεράν, ἀλλὰ τὴν δεινότητα ϰαὶ τὴν ἐμπειρίαν γεγονέναι μετὰ τῆς ἐμφύτου πιϰρίας ϰαὶ δυσμενείας˙ [9] ὧν οὐδέν ἀφαιρεĩν τò γῆρας, ἀλλ᾽ ὑπομένειν τὴν φύσιν ἐν τῷ ἤθει˙ τὴν δὲ τύχην οὐ διαμένειν ὁμοίαν, ἀλλὰ μεταπίπτουσαν ἐϰϰαλεĩσθαι ταĩς ἐλπίσι πρòς τὰς ἐπιθέσεις τοὺς ἀεὶ τῷ μισεĩν πολεμοῦντας.
[10] Kαὶ τὰ ὕστερά πως ἔτι μᾶλλον ἐμαρτύρησε τῷ Τίτῳ, τοῦτο μὲν ᾽Aριστόνιϰος106 ὁ τοῦ ϰιθαρῳδοῦ, διὰ τὴν Εὐμενοῦς δόξαν ἐμπλήσας ἅπασαν ἀποστάσεων ϰαὶ πολέμων τὴν ᾽Aσίαν, τοῦτο δὲ Μιθριδάτης, μετὰ Σύλλαν ϰαὶ Φιμβρίαν ϰαὶ τοσούτων ὄλεθρον στρατευμάτων ϰαὶ στρατηγῶν αὖθις ἐπὶ Λεύϰολλον ἐϰ γῆς ὁμοῦ ϰαὶ θαλάττης ἀναστὰς τηλιϰοῦτος107. [11] Οὐ μὴν οὐδὲ Γαΐου Μαρίου ταπεινότερος ᾽Αννίβας ἔϰειτο. Τῷ μὲν γὰρ βασιλεὺς φίλος ὑπῆρχε, ϰαὶ βίος ἦν συνήθης ϰαὶ διατριβαί περὶ ναῦς ϰαὶ ἵππους ϰαὶ στρατιωτῶν ἐπιμέλειαν [12] τὰς δὲ Μαρίου τύχας ῾Ρωμαĩοι γελῶντες, ἀλωμένου ϰαὶ πτωχεύοντος ἐν Λιβύῃ, μετὰ μιϰρòν ἐν ῾Ρώμῃ σφαττόμενοι ϰαὶ μαστιγούμενοι προσεϰύνουν. [13] Οὕτως οὐδὲν οὔτε μιϰρòν οὔτε μέγα τῶν παρόντων πρòς τò μέλλον ἐστίν, ἀλλὰ μία τοῦ μεταβάλλειν τελευτὴ ϰαὶ τοῦ εἶναι108. [14] Διò ϰαί φασιν ἔvioi τòν Τίτον οὐϰ ἀφ᾽ ἑαυτοῦ ταῦτα πρᾶξαι, πεμφθῆναι δὲ πρεσβευτὴν μετὰ Λευϰίου Σϰιπίωνος109, οὐδὲν ἄλλο τῆς πρεσβείας ἐχούσης ἔργον ἢ τòν ᾽Aννίβου θάνατον.
[[15] ᾽Eπεὶ δ᾽ οὐδεμίαν ἔτι τούτων ϰατόπιν οὔτε πολιτιϰὴν τοῦ Τίτου πρᾶξιν οὔτε πολεμιϰὴν ἱστορήϰαμεν, ἀλλὰ ϰαὶ τελευτῆς ἔτυχεν εἰρηνιϰῆς110, ὥρα τὴν σύγϰρισιν ἐπισϰοπεĩν.