Voorwoord

Door dr. Philip Zimbardo

 

 

Philip Zimbardo is psycholoog en emeritus professor aan de Stanford-universiteit, en de bedenker van het beroemde experiment dat in 1971 in de Stanford-gevangenis werd gehouden. Hij heeft ook vele toonaangevende boeken geschreven, waaronder de New York Times-bestseller Het lucifer effect: Hoe gewone mensen zich laten verleiden tot het kwaad, dat werd bekroond met de William James Book Award. Hij is de oprichter en voorzitter van het Heroic Imagination Project.

 

 

Op uitnodiging van het hoofd psychiatrie van de Amerikaanse marine stapte dr. Edith Eva Eger op een lentedag in een gevechtsvliegtuig zonder ramen, dat koers zette naar een van de grootste oorlogsschepen ter wereld: het uss Nimitz-vliegdekschip, gelegen in de buurt van de Cali­fornische kust. Het vliegtuig dook naar beneden in de richting van een landingsbaan van slechts 150 meter lang, en landde met een schok toen de haak aan de staart van het vliegtuig achter de vangkabel bleef hangen, die moest voorkomen dat het vliegtuig in zee zou storten. Dr. Eger was de enige vrouw aan boord van het schip, en ze werd begeleid naar haar kamer in de hut van de kapitein. Wat was haar missie? Ze was daar om vijfduizend jonge mannen van de marine te leren hoe ze moesten omgaan met tegenslag, trauma en de chaos die een oorlog veroorzaakt.

Dr. Eger heeft bij talloze gelegenheden opgetreden als klinisch expert in de behandeling van soldaten. Dat waren onder anderen soldaten van speciale militaire eenheden die leden aan het posttraumatisch stresssyndroom of die traumatisch hersenletsel hadden opgelopen. Hoe kan het dat deze aardige oma in staat is om zoveel militair personeel te genezen van de verborgen wreedheden van een oorlog?

Voordat ik dr. Eger in levenden lijve ontmoette, belde ik haar op om haar uit te nodigen een gastlezing te geven op de Stanford-universiteit aan mijn studenten die zich bezighielden met de psychologie van hersenspoelingen. Aan de hand van haar leeftijd en accent had ik een beeld van haar in mijn hoofd gevormd. Ik dacht dat ze eruit zou zien als een ouderwetse baboesjka met een hoofddoek om die ze stevig onder haar kin had geknoopt. Maar toen ze mijn studenten toesprak, zag ik haar helende kracht. Het leek wel of ze licht gaf door haar stralende glimlach, glinsterende oorbellen en goudkleurige haar, terwijl ze gekleed ging in – wat mijn vrouw mij later zou vertellen – kleding van Chanel. Ze voorzag haar afgrijselijke en beangstigende verhalen over het overleven van de concentratiekampen van humor met een opgewekte en pittige houding. Ze vormde een aanwezigheid en straalde een bepaalde warmte uit die ik slechts kan beschrijven als puur licht.

Dr. Egers leven is vol duisternis geweest. Ze werd opgesloten in Ausch­witz toen ze slechts een tiener was. Ondanks de martelingen, de uithongering en de constante dreiging te worden gedood, wist ze haar geestelijke en spirituele vrijheid te behouden. Ze raakte niet gedesillusioneerd door de afgrijselijkheden die ze ervoer; ze werd erdoor aangemoedigd en gesterkt. Haar wijsheid komt eigenlijk voort uit de verschrikkelijkste periodes in haar leven.

Ze is in staat om anderen te helpen genezen omdat ze zelf de reis van trauma naar zelfoverwinning heeft afgelegd. Ze heeft ontdekt hoe ze haar ervaringen met menselijke wreedheden kan gebruiken om anderen kracht te geven: van het militaire personeel aan boord van de uss Nimitz tot echtparen die worstelen om de intimiteit in hun huwelijk te hervinden, van mensen die verwaarloosd of mishandeld zijn tot verslaafden of ernstig zieken, van mensen die een dierbare hebben verloren tot mensen die alle hoop verloren hebben. En voor degenen onder ons die lijden onder de dagelijkse teleurstellingen en uitdagingen van het leven, inspireert haar boodschap ons om onze eigen keuzes te maken die ons kunnen bevrijden van ons lijden, zodat we ons eigen innerlijke licht kunnen vinden.

Aan het eind van haar lezing kreeg dr. Eger een spontane staande ovatie van alle driehonderd studenten. Toen overspoelden minstens honderd jonge mannen en vrouwen het kleine podium, waarbij ieder op zijn of haar beurt wachtte om deze buitengewone vrouw te bedanken en te omhelzen. In de tientallen jaren dat ik les heb gegeven, heb ik nog nooit een groep studenten gezien die zo geïnspireerd was.

In de twintig jaar dat Edie en ik hebben samengewerkt en gereisd, is dit de reactie die ik ben gaan verwachten van elk publiek waarvoor ze spreekt, waar ook ter wereld. Van een Hero Round Table in Flint, Michigan, waar we spraken met een groep jonge mensen in een stad die worstelt met armoede, een werkeloosheidspercentage van vijftig procent en toenemende raciale conflicten, tot Boedapest in Hongarije, de stad waar veel van Edies familieleden zijn omgekomen, waar ze sprak met honderden mensen die probeerden hun leven weer op te bouwen na een beschadigd verleden. Ik heb het telkens weer zien gebeuren: mensen worden getransformeerd door Edies aanwezigheid.

In dit boek vervlecht dr. Eger de verhalen over de transformaties van haar patiënten met haar eigen onvergetelijke verhaal over het overleven van Auschwitz. Hoewel haar overlevingsverhaal net zo aangrijpend en dramatisch is als elk verhaal dat hierover wordt verteld, is het niet slechts dat verhaal waardoor ik me met hart en ziel inzet om dit boek met de wereld te delen. Ik zet me voor dit boek in omdat Edie haar ervaringen gebruikt om zo veel mogelijk mensen te helpen echte vrijheid te vinden. Daardoor bestaat haar boek uit zoveel meer dan slechts memoires over de Holocaust, ook al zijn zulke verhalen zeer belangrijk opdat het verleden niet wordt vergeten. Edies doel is ons te helpen met het ontsnappen aan de gevangenis van onze eigen gedachten. Ieder van ons zit op een bepaalde manier geestelijk gevangen, en het is Edies missie om ons te doen beseffen dat we naast het feit dat we kunnen optreden als onze eigen gevangenisbewaarders, ook onze eigen bevrijders kunnen zijn.

Als Edie wordt voorgesteld aan een jong publiek, wordt ze vaak ‘de Anne Frank die niet stierf’ genoemd, omdat Edie en Anne van dezelfde leeftijd waren en eenzelfde soort opvoeding hadden genoten toen ze naar de concentratiekampen werden afgevoerd. Beide jonge vrouwen hebben de onschuld en het medeleven vast weten te leggen waardoor ze konden blijven geloven in de goedheid van de mens, ondanks de wreedheden en vervolgingen die ze meemaakten. Op het moment dat Anne Frank in haar dagboek schreef, moest ze uiteraard nog de extreme toestanden in de concentratiekampen ervaren, waardoor Edies inzichten als overlevende en klinisch psycholoog (en overgrootmoeder!) nog aangrijpender en meeslepender worden.

Zoals auteurs van de belangrijkste boeken over de Holocaust vaker hebben gedaan, onthult dr. Eger zowel de duistere kant van het kwaad als de onverzettelijke kracht van de menselijke geest als hij wordt geconfronteerd met het kwaad. Maar ze doet ook nog iets anders. Misschien valt Edies boek het beste te vergelijken met andere Holocaust-memoires, namelijk die in Viktor Frankls briljante klassieker De zin van het bestaan. Dr. Eger deelt Frankls diepgang en diepgaande kennis van menselijkheid, en voegt er de warmte en grondigheid van een leven lang klinisch psycholoog zijn aan toe. Viktor Frankl toonde ons de psychologie van zijn medegevangenen in Auschwitz. Dr. Eger laat ons de psychologie van vrijheid zien.

In mijn eigen werk heb ik langdurig de psychologische basis van de negatieve vormen van beïnvloeding door de omgeving bestudeerd. Ik heb geprobeerd om de mechanismen te begrijpen waar we ons aan conformeren en waar we aan gehoorzamen en vasthouden in situaties waarin vrede en gerechtigheid slechts gediend kunnen worden als we een ander pad kiezen, ofwel als we heldhaftig optreden. Edie heeft me doen ontdekken dat heldhaftigheid niet slechts het terrein is van degenen die buitengewone daden verrichten of die impulsieve risico’s nemen om zichzelf of anderen te beschermen, hoewel zijzelf beide heeft gedaan. Heldhaftigheid is eerder een manier van denken of een opeenstapeling van onze persoonlijke en maatschappelijke gewoontes. Het is een manier van zijn. En het is een speciale manier om naar onszelf te kijken. Als je een held wilt zijn, dan moet je effectief handelen op de cruciale momenten in je leven. Je doet een actieve poging om ongerechtigheid aan te pakken of om voor een positieve verandering in de wereld te zorgen. Als je een held wilt zijn, heb je grote morele moed nodig. Ieder van ons heeft een held in zich zitten die erop wacht om in actie te komen. We zijn allemaal ‘helden in opleiding’. Onze heldenopleiding is het leven, met zijn dagelijkse omstandigheden die ons uitnodigen om heldhaftig te zijn, bijvoorbeeld door elke dag iets aardigs voor anderen te doen, door medeleven uit te stralen waarbij je begint met zelfmedeleven, door het beste in anderen en jezelf naar boven te halen, door te blijven liefhebben, zelfs in de moeilijkste relaties, en door de kracht van onze geestelijke vrijheid te vieren en te oefenen. Edie is een heldin, en wel op twee manieren, omdat ze ieder van ons leert om te groeien en betekenisvolle en blijvende verandering te creëren in onszelf, in onze relaties en in onze wereld.

Twee jaar geleden reisden Edie en ik samen naar Boedapest, de stad waar haar zus woonde toen de nazi’s Hongaarse Joden bijeen begonnen te drijven. We bezochten een joodse synagoge. De binnenplaats vormde een gedenkteken voor de Holocaust. De muren vormden een tentoonstelling van foto’s van voor, tijdens en na de oorlog. We bezochten het monument ‘Schoenen op de Donaukade’. Dat gedenkteken is opgericht ter herinnering aan de mensen, onder wie een aantal van Edies familieleden, die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn gefusilleerd door de militanten van de Pijlkruisers. De Joden moesten langs de rivier gaan staan en hun schoenen uittrekken. Daarna werden ze doodgeschoten, waarop hun lichamen in het water vielen en meegevoerd werden door de stroming. Het verleden leek haast tastbaar.

In de loop van de dag werd Edie steeds stiller. Ik vroeg me af of ze het vanavond moeilijk zou vinden om voor een publiek van zeshonderd man te spreken na een emotionele reis die bijna zeker pijnlijke herinneringen bij haar naar boven had gebracht. Toen ze op het podium ging staan, begon ze echter niet met een verhaal over de angst, het trauma of de afschuw die ons bezoek maar al te reëel voor haar had gemaakt. Ze begon met een verhaal over vriendelijkheid, een dagelijkse heldendaad die, zo herinnerde ze ons eraan, zelfs in helse omstandigheden verricht wordt. ‘Is het niet geweldig?’ zei ze. ‘Het slechtste brengt het beste in ons naar boven.’

Aan het eind van haar toespraak, die ze beëindigde met haar kenmerkende grand battement (een hoge balletschop), riep Edie uit: ‘Goed, laten we nu allemaal dansen!’ Het publiek stond op alsof het één geheel was. Honderden mensen renden het podium op. Er was geen muziek. Maar we dansten. We dansten, zongen, lachten en omarmden elkaar in een ongeëvenaarde viering van het leven.

Dr. Eger is een van de overlevenden, van wie het aantal hard afneemt, die uit eerste hand kan getuigen van de gruwelijkheden in de concentratiekampen. In haar boek verhaalt ze over de hel en de ellende die zij en andere overlevenden moesten verduren tijdens en na de oorlog. Het is een universele boodschap van hoop en mogelijkheden voor iedereen die probeert zichzelf te bevrijden van pijn en lijden. Of je nu vastzit in een slecht huwelijk, uit een disfunctioneel gezin komt of je baan niet kunt uitstaan, of je nu gevangenzit in het prikkeldraad van de beperkende overtuigingen over jezelf en ernstig wordt belemmerd door je eigen gedachten… De lezers van dit boek zullen leren dat je ervoor kunt kiezen om vreugde en vrijheid te omarmen, ongeacht je omstandigheden.

De keuze is een buitengewoon verhaal over heldhaftigheid en genezing, veerkracht en medeleven, overleven met waardigheid, geestelijke kracht en morele moed. Iedereen kan leren van dr. Egers inspirerende ervaringen en haar meeslepende persoonlijke verhaal om zijn of haar leven te genezen.

 

Januari 2017

San Francisco, Californië