Oorlog en Terpentijn - V2

Beschrijving:

In 1981 stierf Urbain Martien, de grootvader van Stefan Hertmans. In datzelfde jaar maakte Hertmans zijn debuut als schrijver. Op de valreep kreeg kleinzoon Stefan twee volgeschreven schriftjes, waarin hij zijn eigen levensverhaal had opgetekend. Ooit had deze grootvader een oud horloge aan zijn kleinkind geschonken, een emotioneel beladen erfstuk dat het jongetje bij de overhandiging in zijn onhandige ontroering had laten vallen. De brokstukken bezorgden de jonge Stefan een schuldgevoel. Hij mocht geen tweede keer falen. Toch bleven de schriften jarenlang in een lade liggen en gelukkig maar, want “Oorlog en terpentijn” is een boek dat je wellicht niet op je dertigste kan schrijven. Stefan Hertmans is de zestig voorbij en volgend jaar worden we overspoeld met herdenkingen van de Eerste Wereldoorlog. Het werd tijd om de confrontatie met zijn afkomst en onrechtstreeks met zichzelf aan te gaan. Het document was een godsgeschenk en een opdracht. De schriftjes van grootvader Urbain Martien zijn in een gelijkmatig en leesbaar handschrift neergepend. De woorden rusten stevig op de lijntjes. En de beschrijvingen en herinneringen zijn verrassend accuraat. Toch was hij al bejaard toen hij besloot om dit levensverhaal op te tekenen. Het verhaal begint in een Gentse volksbuurt tijdens la Belle Epoque, die voor deze arme mensen niet zo “mooi” was. Moeder Céline – een indrukwekkende en sterke figuur – trouwt, ondanks een verzorgde opvoeding, met een armoedige en ziekelijke schilder en restaurateur van vrome fresco’s in parochiekerken. Zoontje Urbain erft van zijn vader deze belangstelling en passie voor verf en tekenen, en vergezelt hem tijdens zijn werk in tochtige en kille kerken. Urbain werkt als kind in een ijzergieterij en volgt daarna de militaire school. In 1914 neemt hij deel aan de Belgische veldtocht, de veldslagen bij Tienen en Schiplaken en de stabilisering van het front aan de IJzer.

In een eerste deel reconstrueert Stefan Hertmans, aan de hand van het eerste schrift, de Gentse jeugd van zijn grootvader. Het vertrek van diens vader naar Liverpool, waar hij één jaar blijft werken, zorgt voor een toenadering tot zijn moeder Céline, die nog verinnigt als de vader ziek terugkeert en al spoedig overlijdt. Als de jongen een gelatinefabriek bezoekt wijzen de stierenkoppen, de in stukken gehakte kadavers, het slijm, het bloed en de stank , naar de toekomstige mensenslachting. “Oorlog en terpentijn” is een boek van Stefan Hertmans, met vooruitwijzingen, verbanden en betekenissen door de schrijver aangebracht of versterkt, maar het ruwe en rijke materiaal heeft hij wel aangereikt gekregen. Een gehoorzame oorlogsheld. Het tweede deel sluit het nauwste aan bij de grootvaderlijke getuigenis. En dat kon moeilijk anders. De lezer raakt met soldaat Urbain verdwaald tussen de onduidelijke, veranderlijke en verraderlijke linies tijdens de zomer en herfst van 1914. Dit gedeelte bevat een indrukwekkend verslag van een heldhaftig en plichtsbewust, nergens opschepperig soldaat. Zelfs uit het boek gelicht blijven deze bladzijden een schokkend en intens relaas van wat enkele dagen frontervaring met een mens kunnen doen. En Schiplaken, Tienen, Zaventem en Stuivekenskerke liggen niet in Afghanistan. Jaren later werd Urbain arbeidsongeschikt verklaard en belandde hij in de psychiatrie. Urbain Martien was een gedecoreerde oorlogsheld. Hij was een plichtsbewuste en gedisciplineerde soldaat, maar hij was ook een vrome en seksueel geremde man. Hij raakte verliefd op een Gents meisje dat kort nadien aan de verschrikkelijke Spaanse griep bezweek. Uiteindelijk trouwde hij met haar oudere zuster. Wederzijds respect heeft de eerste liefde nooit kunnen vervangen. Hun enige kind in een wellicht grotendeels kuis huwelijk kreeg de beladen naam van de dode geliefde. Het zal de moeder zijn van schrijver Stefan Hertmans. Dit slotdeel van 'Oorlog en terpentijn’ is het meest persoonlijke en vormt een passende apotheose. Waar grootvader stokte in zijn relaas –met de dood van zijn geliefde eindigde het tweede en laatste schriftje – nam Hertmans de draad op, navigerend op familieverhalen, gesprekken, documentatie en “veldwerk”. Meeslepend en ontroerend Intuïtief giswerk, persoonlijke herkenning en kunstzinnige verbanden voltooien een portret dat steeds meer aan intensiteit en samenhang wint. En de terpentijn uit de titel? Urbain Martien erfde de belangstelling voor het schilderambacht van zijn vader. Hij werd geen restaurateur maar een amateur-kopiist, die uit vrees of onmacht de confrontatie met zichzelf en met de werkelijkheid uit de weg ging. Aan oorlogstaferelen of portretten van zijn eerste geliefde heeft hij zich niet gewaagd. Zijn proza is met meer durf en met een confronterende blik geschreven, maar het hield wel op bij de dood van zijn verloofde. Waar Stefan Hertmans geleidelijk aan sporen vond van het persoonlijke drama in het onpersoonlijke kopieerwerk van zijn grootvader, ondergaat de lezer een intellectuele en emotionele “epifanie”. De kleinzoon “voltooit” met liefde, herkenning en een gevoel van nooit gedelgde schuld het zelfportret van zijn grootvader, dat uiteindelijk nooit helemaal voltooid kan raken. Over ‘Oorlog en terpentijn’ blijft de melancholie van het onkenbare verleden hangen. Maar voor de lezers van ‘Terug naar Merelbeke’, ‘Steden’ en ‘Als op de eerste dag’, krijgt het werk van Stefan Hertmans in dit nieuwe boek, een verhelderende en overtuigende samenhang, alsof de schrijver in het levensverhaal van zijn grootvader zijn eigen drijfveren en verlangens heeft herkend, niet als een drukkend keurslijf maar als een aanzet, een opdracht die moest bijgestuurd en voltooid worden. ‘Oorlog en terpentijn’ is een knap, meeslepend en ontroerend boek.