Nato nel 100 a.C. da famiglia appartenente al patriziato, ma da tempo lontana da posizioni di eccellenza, si schierò, come molti esponenti della aristocrazia, dalla parte delle classi popolari e, datosi alla politica, seguì un cursus honorum normale: questore nel 68, fu edile nel 65 e pretore nel 62. Unico elemento di eccezionalità in questa carriera è la magistratura sacerdotale del Pontificato Massimo ottenuta nel 63. Governatore in Spagna nel 61, forse con il titolo di proconsole, divenne famoso oltre che per le doti militari (sul campo era stato salutato Imperator dai suoi soldati) anche per capacità organizzative; perciò nel tornare a Roma ritenne di poter celebrare il trionfo e presentare la sua candidatura al consolato, ma perché gli fu negato il permesso di presentare la sua candidatura in absentia (il generale vittorioso non poteva entrare in città prima della celebrazione del trionfo), rinunciò al trionfo ed entrò in città solo come candidato. In quel tempo nella vita cittadina erano eminenti le tre grandi personalità di Pompeo, Crasso e Cesare; la politica poco avveduta dei senatori, per nulla attenta alle loro richieste, anzi decisamente ostile, favorì un loro accordo privato, denominato poi «primo triumvirato», con il quale essi progressivamente imposero la loro volontà esautorando di fatto l’autorità del senato. Eletto console per il 59, Cesare ottenne, in forza della legge Vatinia, il governo quinquennale della Cisalpina e dell’Illirico cui si aggiunse, per espressa proposta di Pompeo, anche la giurisdizione sulla Gallia Transalpina, solo in piccola parte, in quel tempo, sottomessa a Roma. L’incarico gli fu poi prorogato di altri cinque anni nel convegno di Lucca del 56, allorché, i tre, superando consistenti rischi di rottura dei loro rapporti, rinnovarono il patto di collaborazione; in tal modo Cesare rimase praticamente lontano da Roma per una decina d’anni, anche se, con la collaborazione di molti amici, non mancò di influire in vari modi sulle vicende cittadine.
La conquista della Transalpina, sapientemente sfruttata sul piano propagandistico con la pubblicazione dei Commentarti de bello Gallico, e l’allestimento di un esercito di eccezionale efficienza, legato a lui da sentimenti di devozione assoluta, gli consentirono di accrescere la sua fama, e conseguentemente il suo peso politico nella vita cittadina, e di affrontare poi la guerra contro Pompeo che, nella sua aspirazione al potere, aveva cercato e ottenuto l’appoggio del senato, da sempre ostile a Cesare che intanto era diventato il campione riconosciuto dei popolari.
Sconfitto Pompeo a Farsalo nel 48, Cesare completò la sua conquista della supremazia con le campagne militari d’Egitto, del Ponto, d’Africa e di Spagna, alla fine delle quali non aveva più avversari: i successivi consolati, l’assunzione di poteri dittatoriali e la somma di onori sempre più grandi a lui conferiti, e da lui prontamente accettati, diedero credibilità alle accuse di quanti erano interessati a diffondere la voce che egli si proponesse di diventare re. Di qui la congiura, organizzata con colpevole dilettantismo da diversi esponenti della classe politica innamorati delle loro idee libertarie ma incapaci di garantirsi l’appoggio popolare; le conseguenti Idi di Marzo segnarono la fine della Repubblica Romana e lasciarono ad Ottaviano, figlio di Cesare per adozione testamentaria e suo successore, l’incombenza di costituire un nuovo ordinamento costituzionale.
La biografia plutarchea di Cesare presenta una struttura compatta, incentrata, per la parte maggiore, sull’attività militare del personaggio: dal capitolo 15 al capitolo 56 l’attenzione dello scrittore è interamente assorbita prima dalla campagna di Gallia e poi, in immediata successione, dalla guerra civile (anni 58-45), mentre l’attività politica esplicata nello stesso periodo di tempo non è trattata con lo stesso approfondimento. Introducono questo nucleo così compatto i capitoli 1-14, ove si espongono le notizie relative alla giovinezza di Cesare e alla sua azione precedente il primo consolato, e lo seguono i capitoli 57-69, nei quali, con tono di elevata drammaticità e con singolare abilità nella creazione di un clima di suspense, Plutarco espone in crescendo i vari momenti della congiura convogliando le attese e la partecipazione dei lettori alla grande scena finale dell’assassinio nella curia di Pompeo.
Uno schema così compattamente lineare può suggerire l’ipotesi che non sia molto difficile determinare le fonti cui è ricorso l’autore; in realtà il problema non appare di facile soluzione, anche perché Plutarco, in generale, non si limita a trascrivere in modo acritico le varie testimonianze che incontra, ma le rielabora con interpretazioni e integrazioni sue e vi imprime il segno della sua personalità. Inoltre, anche quando sembra che utilizzi, per sezioni più ο meno ampie delle sue biografie, una fonte unica, mai egli la indica per nome: addirittura si può affermare, in linea di massima, che tutte le volte che egli cita, specificandola, una fonte, non si tratta di quella che è alla base della sua narrazione, ma di un testimone da cui egli desume una notizia che ritiene attendibile ο importante, ma che non è presente nella fonte sottesa alla sua narrazione.
Dò ora l’elenco dei passi nei quali si indica il nome dell’autore di cui si usa la testimonianza:
a 17,7, nel ricordare che Cesare aveva per uso di dettar lettere anche mentre era a cavallo, e che teneva occupati contemporaneamente due ο più scrivani, Plutarco cita come testimone Oppio;
a 22,2 la notizia dell’attacco proditorio che i Tenteriti mossero ai Romani durante le trattative per una tregua è attribuita allo stesso Cesare (de b.g. 4,11-13);
a 22,4 dopo aver ricordato la battaglia contro Usipi e Tenteriti assaliti mentre erano in corso trattative diplomatiche, e la decisione del senato di indire feste e offrire sacrifici agli dèi in ringraziamento della vittoria, l’autore cita la testimonianza di Tanusio Gemino a proposito della posizione assunta al riguardo da Catone, il quale voleva che Cesare fosse consegnato ai barbari perché la città fosse purificata dalla macchia della fede mancata e così la maledizione ricadesse sul colpevole;
a 44,8 si ricorda il giudizio negativo di Cesare sul comportamento tattico di Pompeo nella battaglia di Farsalo deducendolo dal de bello civili (3,92,4-5);
a 46,2 viene ricordata la frase che Cesare pronunciò nel campo di Pompeo dopo la battaglia di Farsalo, con la quale attribuiva al suo avversario la responsabilità di quella carneficina, e si dice che essa compariva nell’opera di Asinio Pollione;
a 47,3 si cita come presente nell’opera liviana il vaticinio della vittoria di Cesare a Farsalo, proferito dal celebre indovino Gaio Cornelio a Padova il giorno stesso della battaglia;
a 63,9 si ricorda che sulla casa di Cesare (anche questa notizia è dedotta da Livio) per deliberazione del senato era stato apposto un fastigio;
a 63,3 in un’ampia elencazione di prodigi annuncianti la morte di Cesare, si fa spazio a notizie che compaiono in Strabone.
Altri accenni ad autori e opere si incontrano altrove: così a 3,4 e 54,3-6 si fa riferimento all’opera di Cesare intitolata Anticato; a 8,4 si cita il de consulatu meo di Cicerone, e dello stesso autore è ricordato il Cato a 54,3-6; ma non è il caso di pensare a queste opere come fonti in quanto sono semplici accenni che possono valere come prove della cultura di Plutarco.
Molto più frequenti, e sparse un poco per tutta l’opera, sono le affermazioni generiche del tipo «si dice», «affermano», «come dicono», «alcuni… altri…» per le quali non si può dire che sottendano opere realmente controllate dall’autore; si tratta di espressioni generiche con le quali essi raccolgono i vari rumores circolanti nell’opinione pubblica romana.
Lo schema di questa biografia può essere sintetizzato così:
I. Cap. 1-14: giovinezza e attività politica fino al consolato del 59.
II. Cap. 15-17: breve introduzione all’attività militare e in particolare alla campagna di Gallia.
III. Cap. 18-56: lo svolgimento delle guerre galliche e della successiva guerra civile.
IV. Cap. 57-69: il conseguimento del potere e le vicende successive al ritorno a Roma; la congiura e l’uccisione di Cesare.
Di queste parti la prima, che appare strutturalmente composita, non consente di indicare con sufficiente attendibilità un modello, anche se non è da escludere che di fatto le sia sottesa una fonte biografica scelta per ragione di comodo; mi pare che qui Plutarco metta a frutto le sue ricchissime letture ed elabori un quadro del tutto soddisfacente degli inizi della carriera cesariana.
La seconda, brevissima sezione, per il suo carattere di premessa a quanto si verrà poi narrando, appare come il risultato di una riflessione personale di Plutarco nel momento in cui si accinge a esporre quella che è indubbiamente la parte più compatta di tutta la biografia, nella quale si evidenziano i caratteri peculiari di Cesare uomo d’azione.
Diversi indizi che si colgono in questa parte, appunto, che nello schema indicato copre la terza sezione, e tra l’altro anche la presenza di qualche citazione diretta dei Commentartii, fanno supporre da parte di Plutarco la conoscenza dell’opera letteraria di Cesare, anche se questo non ne implica una utilizzazione come fonte; diverse sono al riguardo le opinioni degli studiosi, sostenitori ο avversari di questa tesi, ma c’è anche chi pensa (ad esempio Garzetti) che Plutarco abbia utilizzato in larga parte le Storie di Asinio Pollione.
Per la quarta sezione, anch’essa molto compatta e di singolare efficacia per la maestria con la quale l’autore coinvolge nella drammatica vicenda il lettore, le fonti utilizzate sono sicuramente ben informate; ma anche qui non abbiamo la possibilità di determinarle con sicurezza.
Per concludere: il valore di informazione storica delle singole sezioni di questa biografia è buono perché l’autore ha saputo scegliere bene nella grande massa di testimonianze esistenti, e per conseguenza l’opera risulta assai valida anche sul piano storico, e non solo sul piano eidografico.
Di fatto, nel rispetto di quanto ha enunciato nel presentare la sua opera biografica, anche qui Plutarco privilegia la rappresentazione del carattere del personaggio in esame, persino a scapito della completezza di informazione, ο addirittura trascurando di proposito qualche impresa celebrata; è tanto più importante questo criterio compositivo nel caso di Cesare, un personaggio paradigmatico per l’immaginario popolare, dalla conoscenza del quale l’autore pensa che ogni uomo possa trarre utili insegnamenti, secondo quella impostazione didatticomorale che pone a base della sua attività di biografo. Non si dimentichi infatti quanto il nostro autore afferma all’inizio delle biografie parallele di Emilio Paolo e Timoleone, quando dichiara di essere stato avviato da altri alla stesura di biografie di uomini illustri, ma di aver poi deciso autonomamente di continuare a interessarsi di questo genere letterario, per avere un termine di riferimento in personaggi di qualità superiore con cui porsi a confronto, in vista di un progressivo perfezionamento personale. Naturalmente quanto egli dice per sé va esteso anche a tutti i suoi lettori, giacché Plutarco, per la sua formazione filosofica e religiosa, è convinto della funzione didattica della letteratura e quindi dell’utile apporto che essa arreca al miglioramento continuo e costante delle proprie doti umane.
Del personaggio Cesare Plutarco sottolinea alcune qualità fondamentali che ne costituiscono l’εἶδος e delle quali mostra la presenza in tutto l’arco della vita come moventi delle singole azioni; il confronto con altre fonti, che pur avendo per oggetto le vicende dello stesso personaggio non perseguono però le stesse finalità del nostro, permette di verificare la correttezza della analisi plutarchea.
Per il nostro autore, alla base di ogni attività di Cesare, chiave di tutta la sua vita e vera, unica molla di ogni sua azione, fu la ϕιλοτιμία, la brama di onori, già presente in lui nella prima giovinezza, allorquando propose al popolo la sua candidatura ad una non precisata carica sacerdotale (1,3); i politici più intelligenti, secondo il biografo, avvertirono subito la stoffa del giovane, se è vero che Siila aveva meditato di toglierlo di mezzo e a chi si opponeva a una decisione così radicale rinfacciava di non avere senso politico non vedendo in quel giovinetto l’equivalente di molti Marii (1,4). E questo giovane, poi, pur avendo da natura una magnifica disposizione all’oratoria politica, e potendo in essa facilmente eccellere, si accontentò del secondo posto in questo campo per ottenere il primato nella politica e nella attività militare (3,2-3), confortato anche dal favore popolare che, ricercato con il costante ricorso alla clemenza, non lo abbandonò mai, come ebbero a sperimentare dolorosamente i congiurati dopo che lo ebbero ucciso. Agli amici che lo ammonivano a circondarsi di una guardia del corpo, infatti, egli obiettava che la benevolenza è la protezione più bella e insieme più sicura, e che del resto è meglio morire una volta sola che vivere temendo sempre di essere ucciso (57,7-8).
Questa sua aspirazione al reggimento della cosa pubblica si evidenziò in modo palese quando egli presentò la candidatura al Pontificato Massimo, in un momento politico cruciale per lo sviluppo della sua ulteriore carriera. Dopo la morte del Pontefice Massimo Metello, aspiravano a quella carica Servilio Isaurico e Lutazio Catulo, uomini di lunga militanza politica e di grande autorevolezza in senato. Cesare non si fece da parte, per quanto fosse insistentemente invitato a farlo e addirittura sollecitato con l’offerta di una notevole somma di danaro; egli riteneva che quella fosse un’occasione da non perdere, di valore fondamentale, e lo fece intendere la mattina del giorno delle elezioni, quando alla madre che lo salutava disse: «Madre, tu oggi vedrai tuo figlio pontefice massimo ο esule» (7,4).
Questa sua ambizione non era, per altro, una normale volontà di comando che potesse appagarsi una volta raggiunto il traguardo prefissato, ma un’ansia che generava sempre nuove mete, costantemente più avanzate: Cesare aspirava ad essere comunque il primo, in ogni caso e in ogni tempo, fosse pure un villaggio di montagna, miserabile a vedersi, in mezzo a pochi uomini barbari (11,3-4); si trattava di una molla all’azione che non era tanto in lui quanto condizionata da ciò che era fuori di lui. Lo chiarisce con molta efficacia Plutarco a 58,4-5: «Poiché i molti successi conseguiti non accontentavano la sua innata ambizione e la brama di grandi imprese, ma come un incitamento e uno sprone per il futuro gli suggerivano di aspirare con maggiori imprese a nuova gloria, quasi che si fosse ormai stancato di quella acquisita, viveva una condizione interiore di invidia di se stesso come se fosse un altro, e di tensione verso ciò che doveva fare per superare ciò che aveva già fatto».
A questa ϕιλοτιμία cesariana come a carattere distintivo del personaggio non si accenna soltanto in linea teorica: Plutarco costantemente ne dimostra la presenza in ogni azione, politica ο militare che sia, che il nostro eroe compie. Così nella narrazione dei vari episodi spicca la determinazione con la quale Cesare agisce, in una con la sua volontà di raggiungere in ogni modo il potere, sia quando conduce la campagna di Gallia, nella quale non perde di vista le vicende di Roma perché sa bene che l’azione militare gli serve per prepararsi uno strumento di potere efficiente e nello stesso tempo gli garantisce fama presso il popolo, di cui coglierà in seguito i frutti, e poi quando combatte le guerre civili nelle quali, all’occorrenza, si rivela spietato aggressore delle istituzioni, come, ad esempio, allorché affronta il tribuno Metello: in questo caso, mettendo al bando qualsiasi buona forma ο finzione diplomatica, egli esce nella brutale affermazione che «il tempo delle armi non coincide con quello delle leggi», e giunge sino a minacciare di morte il magistrato che persiste nel contrastarlo se non cesserà di essergli fastidiosamente molesto, affermando che gli «è più fastidioso dirlo che farlo» (35,6; 10).
[Il secondo carattere distintivo della personalità di Cesare consiste nella πρᾳότης, ο ἐπιείϰεια, la clemenza, una virtù che, esplicata sul piano pubblico, garantisce quel favore popolare sul quale riposano le fortune del politico. Plutarco ne sottolinea la presenza più volte, e non solo in ambito pubblico, richiamando alcuni episodi significativi: Labieno, il fedelissimo legato delle guerre galliche che passa a Pompeo, e Cesare gli manda dietro il denaro e il bagaglio (34,5); i vinti del campo di Pompeo a Farsalo, incorporati nelle legioni del vincitore, e tra questi anche il Bruto che più tardi lo uccise 46,4); l’affermazione, in una lettera agli amici dopo la morte di Pompeo, che il più grande e dolce frutto che poteva gustare della vittoria era di salvare qualcuno dei concittadini che avevano combattuto contro di lui (48,4); l’omaggio reso a Pompeo con il riinnalzargli le statue che erano state rovesciate (57,5-6). E del resto in quella sorta di sintesi delle doti militari nelle quali Cesare superò tutti i più grandi generali, Plutarco inserisce proprio la condiscendenza e la mitezza nei riguardi dei vinti (15,4). Né si deve ritenere che questa mitezza, ufficialmente e giustamente riconosciutagli con la costruzione, in rendimento di grazie, del tempio della Clemenza (57,4), fosse un abito meramente politico indossato per ragioni di convenienza; la gentilezza era dell’uomo, frugale, cortese, non avido di danaro, pronto ad affrontare situazioni non confortevoli per aiutare gli altri. Si veda la parte finale del capitolo 17, ove, ad esempio della sua temperanza nel cibo oltre che della cortesia, si ricorda l’episodio dell’invito a cena ricevuto a Milano, da Valerio Leone, quando furono portati in tavola asparagi conditi con unguento aromatico anziché olio, ed egli criticò gli amici incapaci di adattarsi ad un tipo nuovo di cucina (17,9-10), o, poco dopo, quando si ricorda la disponibilità con la quale, in situazione di emergenza, costretto a cercar rifugio con alcuni amici nella capanna di un uomo povero, cedette al più debole Oppio il letto, perché «nella necessità bisogna privilegiare i più deboli» (17,11).
E. TAPPAN, Julius Caesar’s Luck, «Class. Journ.» XXVII, 1931, pp. 1 ss.
J. ALTKAMP, Die Gestaltung Cäsars bei Plutarch uni Shakespeare, Diss. Bonn 1933.
B. R. MOTTZO, Fu Cesare giovanetto creato flamen Dialis?, Caesariana et Augusta, III. «Ann. Fac. Lett. Cagliari» III, 1933, pp. 60-62.
B. R. MOTTZO, Fu Cesare proscritto da Siila?, Caesariana et Augusta, III «Ann. Fac. Lett. Cagliari» III, 1933, pp. 62-64.
C. E. STEVENS, The terminal Date of Caesar’s Command, «Amer. Journ. of Philol.» LIX, 1938, pp. 169-208.
K. ZIEGLER, Plutarchstudien XXI, «Rheinisches Museum» LXXXVII, 1938, pp. 289-304.
O. SEEL, Zur Kritik der Quellen über Caesars Frühzeit, «Klio», XXXIV, 1941 pp. 196-238.
K. CHRIST, Caesar und Ariovist, «Chiron» IV, 1974, pp. 251-292.
L. HAYNE, Who went to Lucca?, «Class. Philol.» LIX, 1974, pp. 217-220.
K. RAAFLAUB, Zum politischen Wirken der caesarfreundlichen Volkstribunen, «Chiron» IV, 1974, pp. 293-326.
D. STOCKTON, Quis iustius induit arma? «Historia» XXIV, 1975, pp. 232-259.
A. M. WARD, Caesar and the pirates. I, «Class. Philol.», LXX, 1975, pp. 267-268.
C. COGROSSI, Gli onori a Cesare nella tradizione storiografica e nelle monete del 44 a.C «Contr. Istit. Storia Antica Univ. Catt. di Milano», III, 1975, pp. 136-156.
M. LEONE, Il problema del fiammato di Cesare, Studi di storia antica offerti a E. Manni, Roma 1976, pp. 193-212.
J. L. FERRARI, A Roman nonentity. Aurelius Cotta tribun de la plèbe en 49 av. J.-C, in Melanges Heurgon. I, Paris 1976, pp. 285-292.
A. M. WARD, Caesar and the pirates. II. The elusive Μ. lunius luncus and the year 75/4, «Amer. Journ. Ane. History» II, 1977, pp. 26-36.
J. JACKSON, Cicero Fam. I,9,9 and the conference of Lucca, «Liv. Class. Mondi.» III, 1978, pp. 175-177.
G. DOBESCH, Nikolaos von Damaskus und die Selbstbiographie des Augustus, «Gräzer Beitr.» VII, 1978, pp. 91-174.
G. ZECCHINI, L’opposizione a Cesare nel 59 nell’interpretazione storiografica ottimate, «Contr. Istit. Storia Antica Univ. Catt. di Milano», V, 1978, pp. 98-110.
F. A. SIRIANNI, Caesar’s decision to cross the Rubicon, «Ant. Class.» XLVIII, pp. 636-638.
SCARDIGLI B., Die Römerbiographien Plutarchs. Ein Forschungsbericht, München 1979, pp. 114-119 e 194-196.
A. M. WARD, The conference of Lucca: did it happen?, «Amer. Journ. of Anc. Hist.» V, 1980, pp. 48 ss.
H. KLOFT, Caesar und die Amtsetzung der Volkstribunen, «Historia» XXIX, pp. 315-334.
W. C. MCDERMOTT, Caesar’s projected Dacian-Parthian expedition, «Anc. Soc.» XIII-XIV, 1982-83, pp. 223-231.
J. L. VOLSIN, Le triomphe africaine de 46 et l’ideologie césarienne, «Ant. Afric.»XIX, 1983, pp. 7 ss.
R. WERNER, Caesar und der römische Staat, Sodalitas. Studi in onore di A. Guarino, Napoli 1984, pp. 233 ss.
J. MALITZ, Caesars Partherkrieg, «Historia» XXXIII, 1984, pp. 21-59.
C. B. R. PELLING, Plutarch on the Gallic Wars, «Class. Bull.» LX, 1984, pp. 88-103.
C. B. R. PELLING, Notes on Plutarch’s Caesar, «Rheinisches Museum» CXXVII, 1984, pp. 33-45.
C. B. R. PELLING, Plutarch on Catiline, «Hermes» CXIII, 1985, pp. 311-329.
J. L. MOLES, Plutarch, Brutus and the Ghost of Caesar, «Proc. of Class. Ass.», 82, 1985 pp. 19-20.
G. B. TOWNEND, Oppius on Julius Caesar, «Amer. Journ. of Philology» CVIII, 1987, pp. 325-342.
F. FRAZIER, A propos de la philotimia dans les Vies. Quelques jalons dans l’histoire d’une notion, «Rev. de Philol.» LXII, 1988, pp. 109-127.
F. DELLA CORTE, Cesare a Gades, «Maia» XLI, 1989, pp. 95-98.
F. GERBER, Plut. Caes. 3,1: eine Korrektur des Flavius Josephus, «Rheinisches Museum» CXXXIV, 1991, pp. 157-161.
a 4,1. Restituisco la lezione dei codici non curando la trasposizione di Schaefer accettata da Ziegler e quindi scrivo Ἐπανελθὼν εἰς Ῥώμην … πολλαὶ τῶν ἀπò τῆς Ἑλλάδος πόλεων.
a 5,2. Riproduco il testo dei codici εἰϰόνας Μαρίου non accettando l’emendamento di Reiske Μάριων seguito dallo Ziegler.
a 8,4. Non accetto il supplemento di Schaefer che prepone πρòς a τòν δῆμον e scrivo ἀποδειλιάσας τòν δῆμον.
a 9,7. Ritengo non necessario ipotizzare una lacuna prima di ὑπατεύοντος, come fa Ziegler: vd. Kronenberg in «Mnemosyne» 1937, p. 311.
a 11,4. Ritengo che il testo tramandato non abbia bisogno di integrazioni ο trasposizioni e pertanto scrivo ἐγὼ μὲν ἐβουλόμην παρὰ τούτοις εἶναι μᾶλλον πρῶτος ϰτλ.
a 14,1. Ritengo non necessario il supplemento di Zonara che prepone a δορυϕορούμενος ὥσπερ.
a 14,1. Mantengo ϰατήχθη dei codici contro il προήχθη di Zonara accettato da Ziegler.
a 17,1. Preferisco conservare la lezione dei codici οὐδέ τινας ἡδυπαθείας e non modificare, con Ziegler, il testo in οὐδ’ ἰδίας ἡδυπαθείας.
a 17,4. In luogo di ἐϰοιμᾶτο μὲν γὰρ del testo di Ziegler preferisco mantenere il testo dei codici ἐϰοιμᾶτο μέν γε.
a 19,8. Mantengo la lezione dei codici μάχην τίθεσθαι anziché μάχην θέσθαι che si trova in Clem. Strom. i, 72, 3.
a 22,6. Ritengo del tutto soddisfacente il testo dei codici che danno ϰατ’ ἐϰεῖνο τοῦ πόρου e perciò non accetto l’emendamento di Ziegler ϰατ’ ἐϰεῖνο τοῦ χρόνου.
a 28,3. Non seguo il supplemento di Ziegler che integra ἀρθείς in ἀρθεῖσαν perché il testo tradito, e cioè ἀρθείς, mi sembra del tutto soddisfacente.
a 32,2. Al μᾶλλον ἢ θάμβει dei codici preferisco l’emendamento proposto dal Solanus μᾶλλον δὲ θάμβει.
a 39,4. Scrivo con i codici τροπῆς μεγάλης γενομένης non tenendo conto della trasposizione τροπῆς γενομένης μεγάλης che è in Zonara.
a 45,1. Seguo i codici e scrivo οἱ τοῦ Πομπηίου ἱππεῖς non accettando la trasposizione di Sintesis.
a 51,1. Non ritengo indispensabile il supplemento di Zonara ἔτος dopo τοὐπιόν.
a 52,7. Restituisco l’ordine dei codici τερπόμενοι ἐϰάθηντο, non accettando la trasposizione di Ziegler né l’emendamento in ϰαθῆντο di Sintenis.
a 62,4. Non accetto l’emendamento στρατηγιῶν dello Ziegler e mantengo la lezione dei codici στρατηγίαν, del tutto soddisfacente.
a 67,1. Ritengo non necessario l’emendamento di Ziegler προελθόντος per il semplice ἐλθόντος, che dà senso soddisfacente.
[1, 1] Tὴν Κίννα2 τοῦ μοναρχήσαντος θυγατέρα Κορνηλίαν ὡς ἐπεϰράτησε Σύλλας1 οὔτ’ ἐλπίσιν οὔτε ϕόβῳ δυνηθεὶς ἀποσπάσαι Καίσαρος, ἐδήμευσε τὴν ϕερνὴν αὺτῆς. [2] Αἰτια δὲ Καίσαρι τῆς πρòς Σύλλαν ἀπεχθειας ἡ πρòς Μάριον3 οἰϰειότης ἦν˙ Ἰουλίᾳ4 γὰρ πατρòς ἀδελϕῇ Καίσαρος ὁ πρεσβύτερος συνῴϰει Μάριος, ἐξ ἧς ἐγεγόνει Μάριος ὁ νεώτερος, ἀνεψιòς ὢν Καίσαρος. [3] Ὡς δ’ ὑπò πλήθους ϕόνων ἐν ἀρχῇ ϰαὶ δι’ ἀσχολίας ὑπò Σύλλα παρορώμενος οὐϰ ἠγάπησεν, ἀλλὰ μετιὼν ἱερωσύνην εἰς τòν δῆμον προῆλθεν οὔπω πάνυ μειράϰιον ὤν, ταύτης μὲν ἐϰπεσεῖν αὐτòν ὑπεναντιωθεὶς Σύλλας παρεσϰεύασε˙ [4] περὶ δ’ ἀναιρέσεως βουλευόμενος, ἐνίων λεγόντων ὡς οὐϰ ἔχοι λόγον ἀποϰτιννύναι παῖδα τηλιϰοῦτον, οὐϰ ἔϕη νοῦν ἔχειν αὐτούς, εἰ μὴ πολλοὺς ἐν τῷ παιδὶ τούτῳ Μάριους ἐνορῶσι. [5] Ταύτης τῆς ϕωνῆς ἀνενεχθείσης πρòς Καίσαρα, συχνòν μὲν τινα χρόνον πλανώμενος ἐν Σαβίνοις ἔϰλεπτεν ἑαυτόν˙ [6] ἔπειτα δι’ ἀρρωστίαν εἰς οἰϰίαν ἑτέραν μεταϰομιζόμενος ϰατά νύϰτα, περιπίπτει στρατιώταις τοῦ Σύλλα διερευνωμένοις ἐϰεῖνα τὰ χωρία ϰαὶ τοὺς ϰεϰρυμμένους συλλαμβάνουσιν. [7] ῟Ωv τòν ἡγεμόνα Κορνήλιον6 πείσας δυςὶ ταλάντοις5, ἀϕείθη, ϰαὶ ϰαταβὰς εὐθὺς ἐπὶ θάλατταν ἐξέπλευσεν εἰς Βιθυνίαν7 πρòς Νιϰομήδην τòν βασιλέα8. [8] Παρ ᾧ διατρίψας χρόνον οὐ πολύν, εἶτ᾿ ἀποπλέων, ἁλίσϰεται περὶ τὴν Φαρμαϰοῦσσαν νῆσον9 ὑπò πειρατῶν, ἤδη τότε στόλοις μεγάλοις ϰαὶ σϰάφεσιν ἀπλέτοις ϰατεχόντων τὴν θάλατταν.
[2, 1] Πρῶτον μὲν οὖν αἰτηθεὶς ὑπ᾿ αὐτῶν λύτρα εἴϰοσι τάλαντα, ϰα-τεγέλασεν ὡς οὐϰ εἰδότων δν ᾑρήϰοιεν, αὐτòς δ᾿ ὡμολόγησε πεντήϰοντα δώσειν˙ [2] ἔπειτα τῶν περὶ αὐτòν ἄλλον εἰς ἄλλην διαπέμψας πόλιν ἐπὶ τòν τῶν χρημάτων πορισμόν, ἐν ἀνθρώποις ϕονιϰωτάτοις Κίλιξι10 μεθ᾿ ἑνòς ϕίλου ϰαὶ δυοῖν ἀϰολούθοιν ἀπολελειμμένος, οὕτω ϰαταϕρονητιϰῶς εἶχεν, ὥστε πέμπων ὁσάϰις ἀναπαύοιτο προσέταττεν αὐτοῖς σιωπᾶν. [3] Ἡμέραις δὲ τεσσαράϰοντα δυεῖν δεούσαις, ὥσπερ οὐ ϕρουρούμενος ἀλλὰ δορυϕορού-μενος ὑπ᾿ αὐτῶν, ἐπὶ πολλῆς ἀδείας συνέπαιζε ϰαὶ συνεγυμνάζετο, [4] ϰαὶ ποιήματα γράϕων ϰαὶ λόγους τινὰς ἀϰροαταῖς ἐϰείνοις ἐχρῆτο, ϰαὶ τοὺς μὴ θαυμάζοντας ἄντιϰρυς ἀπαιδεύτους ϰαὶ βαρβάρους ἀπεϰάλει, ϰαὶ σὺν γέλωτι πολλάϰις ἠπείλησε ϰρεμᾶν αὐτούς˙ οἱ δ᾿ ἔχαιρον, ἀϕελείᾳ τινὶ ϰαὶ παιδιᾷ τὴν παρρησίαν ταύτην νέμοντες. [5] Ὡς δ᾿ ἧϰον ἐϰ Μιλήτου τὰ λύτρα ϰαί, δοὺς ἀϕείθη, πλοῖα πληρώσας εὐθὺς ἐϰ τοῦ Μιλησίων λιμένος ἐπὶ τοὺς λῃτὰς ἀνήγετο, ϰαὶ ϰαταλαβὼν ἔτι πρòς τῇ νήςῳ ναυλοχοῦντας, ἐϰράτησε τῶν πλείστων. [6] Καὶ τὰ μὲν χρήματα λείαν ἐποιήσατο, τοὺς δ᾿ ἄνδρας ἐν Περγάμῳ ϰαταθέμενος εἰς τò δεσμωτήριον, αὐτòς ἐπορεύθη πρòς τòν διέποντα τὴν Ἀσίαν Ἴουγϰον, ὡς ἐϰείνῳ προςῆϰον ὄντι στρατηγῷ ϰολάσαι τοὺς ἐαλωϰότας. [7] Ἐϰείνου δὲ ϰαὶ τοῖς χρήμασιν ἐποϕθαλμιῶντος (ἦν γὰρ οὐϰ ὀλίγα), ϰαὶ περὶ τῶν αἰχμαλώτων σϰέψεσθαι ϕάσϰοντος ἐπὶ σχολῆς, χαίρειν ἐάσας αὐτòν ὁ Καῖσαρ εἰς Πέργαμον ᾤχετο, ϰαὶ προαγαγὼν τοὺς λῃστὰς ἅπαντας ἀνεσταύρωσεν, ὥσπερ αὐτοῖς δοϰῶν παίζειν ἐν τῇ νήςῳ προειρήϰει πολλάϰις.
[3, 1] Ἐϰ δὲ τούτου τῆς Σύλλα δυνάμεως ἤδη μαραινομένης ϰαὶ τῶν οἴϰοι ϰαλούντων αὐτόν, ἔπλευσεν εἰς Ῥόδον ἐπὶ σχολὴν πρòς Ἀπολλώνιον τòν τοῦ Μόλωνος11, οὗ ϰαὶ Κιϰέρων ἠϰρόατο, σοϕιστεύοντος ἐπιϕανῶς ϰαὶ τòν τρόπον ἐπιειϰοῦς εἶναι δοϰοῦντος. [2] Λέγεται δὲ ϰαὶ ϕῦναι πρòς λόγους πολιτιϰοὺς ὁ Καῖσαρ ἄριστα ϰαὶ διαπονῆσαι ϕιλοτιμότατα τὴν ϕύσιν, ὡς τὰ δευτερεῖα μὲν ἀδηρίτως ἔχειν, [3] τò δὲ πρωτεῖον, ὅπως τῇ δυνάμει ϰαὶ τοῖς ὅπλοις πρῶτος εἴη μᾶλλον [ἀλλ᾿] ἀσχοληθείς, ἀϕεῖναι, πρòς ὅπερ ἡ ϕύσις ὑϕηγεῖτο τῆς ἐν τῷ λέγειν δεινότητος, ὑπò στρατειῶν ϰαὶ πολιτείας, ᾗ ϰατεϰτήσατο τὴν ἡγεμονίαν, οὐϰ ἐξιϰόμενος. [4] Αὐτòς δ᾿ οὖν ὕστερον ἐν τῇ πρòς Κιϰέρωνα περὶ Κάτωνος12 ἀντιγραϕῇ παραιτεῖται, μὴ στρατιωτιϰοῦ λόγον ἀνδρòς ἀντεξετάζειν πρòς δεινότητα ῥήτορος εὐϕυοῦς ϰαὶ σχολὴν ἐπὶ τοῦτο πολλὴν ἄγοντος.
[4, 1] Ἐπανελθὼν δ᾿ εἰς Ῥώμην13, Δολοβέλλαν14 ἔϰρινε ϰαϰώσεως ἐπαρ-χίας, ϰαὶ πολλαὶ τῶν ἀπò τῆς Ἑλλάδος πόλεων μαρτυρίας αὐτῷ παρέσχον. [2] Ὁ μὲν οὖν Δολοβέλλας ἀπέϕυγε τὴν δίϰην, ὁ δὲ Καῖσαρ, ἀμειβόμενος τὴν Ἑλλάδα τῆς προθυμίας, συνηγόρευσεν αὐτῇ Πόπλιον Ἀντώνιον16 διωϰούςῃ δωροδοϰίας ἐπὶ Λευϰούλλου Μάρϰου15 τοῦ Μαϰεδονίας στρατηγοῦ. [3] Καὶ τοσοῦτον ἴσχυσεν, ὥστε τòν Ἀντώνιον ἐπιϰαλέσασθαι τοὺς δημάρχους, σϰηψάμενον οὐϰ ἔχειν τò ἴσον ἐν τῇ Ἑλλάδι πρòς Ἕλληνας.
[4] Ἐν δὲ Ῥώμῃ πολλὴ μὲν ἐπὶ τῷ λόγῳ περὶ τὰς συνηγορίας αὐτοῦ χάρις ἐξέλαμπε, πολλὴ δὲ τῆς περὶ τὰς δεξιώσεις ϰαὶ ὁμιλίας ϕιλοϕροσύνης εὔνοια παρὰ τῶν δημοτῶν ἀπήντα, θεραπευτιϰοῦ παρ᾿ ἡλιϰίαν ὄντος. [5] Ἦν δέ τις ϰαὶ ἀπò δείπνων ϰαὶ τραπέζης ϰαὶ ὅλως τῆς περὶ τὴν δίαιταν λαμπρό-τητος αὐξανομένη ϰατὰ μιϰρòν αὐτῷ δύναμις εἰς τὴν πολιτείαν. [6] Ἣν τò πρῶτον οἱ ϕθονοῦντες οἰόμενοι ταχὺ τῶν ἀναλωμάτων ἐπιλιπόντων ἐξίτηλον ἔσεσθαι, περιεώρων ἀνθοῦσαν ἐν τοῖς πολλοῖς˙ [7] ὁψὲ δ᾿ ᾔσθοντο, μεγάλης ϰαὶ δυσανατρέπτου γενομένης ϰαὶ βαδιζούσης ἄντιϰρυς ἐπὶ τὴν τῶν ὅλων μεταβολήν, ὡς οὐδεμίαν ἀρχὴν πράγματος (οὕτως) ἡγητέον μιϰράν, ἣν οὐ ταχὺ ποιεῖ μεγάλην τò ἐνδελεχές, ἐϰ τοῦ ϰαταϕρονηθῆναι τò μὴ ϰωλυθῆναι λαβοῦσαν. [8] Ὁ γοῦν πρῶτος ὑπιδέσθαι δοϰῶν αὐτοῦ ϰαὶ ϕοβη-θῆναι τῆς πολιτείας ὥσπερ θαλάττης τὰ διαγελῶντα ϰαὶ τὴν ἐν τῷ ϕιλαν θρώπῳ ϰαὶ ἱλαρῷ ϰεϰρυμμένην δεινότητα τοῦ ἤθους ϰαταμαθὼν Κιϰέρων ἔλεγε τοῖς ἄλλοις ἅπασιν ἐπιβουλεύμασιν αὐτοῦ ϰαὶ πολιτεύμασι τυραννιϰὴν ἐνορᾶν διάνοιαν˙ [9] «ἀλλ᾿ ὅταν» ἔϕη «τὴν ϰόμην οὕτω διαϰειμένην περιττῶς ἴδω, ϰἀϰεῖνον ἑνὶ δαϰτύλῳ ϰνώμενον, οὔ μοι δοϰεῖ πάλιν οὗτος ἅνθρωπος εἰς νοῦν ἂν ἐμβαλέσθαι τηλιϰοῦτον ϰαϰόν, ἀναίρεσιν τῆς Ῥωμαίων πολιτείας». Ταῦτα μὲν οὖν ὕστερον.
[5, 1] Τοῦ δὲ δήμου πρώτην μὲν ἀπόδειξιν τῆς πρòς αὐτòν εὐνοίας17 ἔλαβεν, ὅτε πρòς Γάϊον Ποπίλιον ἐρίσας ὑπὲρ χιλιαρχίας πρότερος ἀνηγο-ρεύθη˙ [2] δευτέραν δὲ ϰαὶ ϰαταϕανεστέραν, ὅτε τῆς Μαρίου γυναιϰòς Ἰουλίας ἀποθανούσης, ἀδελϕιδοῦς ὢν αὐτῆς, ἐγϰώμιóν τε λαμπρòν ἐν ἀγορᾷ διῆλθε18, ϰαὶ περὶ τὴν ἐϰϕορὰν ἐτόλμησεν εἰϰόνας Μαρίου προθέσθαι, τότε πρῶτον ὀϕθείσας μετὰ τὴν ἐπὶ Σύλλα πολιτείαν, πολεμίων τῶν ἀνδρῶν ϰριθέντων. [3] Ἐπὶ τούτῳ γὰρ ἐνίων ϰαταβοησάντων τοῦ Καίσαρος, ὁ δῆμος ἀντήχησε, λαμπρῷ δεξάμενος ϰρότῳ ϰαὶ θαυμάσας ὥσπερ ἐξ Ἅιδου διὰ χρόνων πολλῶν ἀνάγοντα τὰς Μαρίου τιμὰς εἰς τὴν πόλιν.
[4] Τò μὲν οὖν ἐπὶ γυναιξὶ πρεσβυτέραις λόγους ἐπιταϕίους διεξιέναι πάτριον ἦν Ῥωμαίοις, (ἐπὶ) νέαις δ᾿ οὐϰ ὂν ἐν ἔθει, πρῶτος εἶπε Καῖσαρ ἐπὶ τῆς ἑαυτοῦ γυναιϰòς ἀποθανούσης19. [5] Καὶ τοῦτ᾿ ἤνεγϰεν αὐτῷ χάριν τινα ϰαὶ συνεδημαγώγησε τῷ πάθει τοὺς πολλοὺς ὡς ἥμερον ἄνδρα ϰαὶ περίμεστον ἤθους ἀγαπᾶν. [6] Θάψας δὲ τὴν γυναῖϰα, ταμίας εἰς Ἰβηρίαν ἐνὶ τῶν στρατηγῶν Βέτερι20 συνεξῆλθεν, ὃν αὐτόν τε τιμῶν ἀεὶ διετέλεσε, ϰαὶ τòν υἱòν αὐτοῦ πάλιν αὐτòς ἄρχων ταμίαν ἐποίησε. [7] Γενόμενος δ᾿ ἀπò τῆς ἀρχῆς ἐϰείνης, τρίτην ἠγάγετο γυναῖϰα Πομπηΐαν21, ἔχων ἐϰ Κορνηλίας θυγατέρα τὴν ὕστερον Πομπηΐῳ Μάγνῳ γαμηθεῖσαν. [8] Χρώμενος δὲ ταῖς δαπάναις ἀϕειδῶς, ϰαὶ δοϰῶν μὲν ἐϕήμερον ϰαὶ βραχεῖαν ἀντιϰαταλ-λάττεσθαι μεγάλων ἀναλωμάτων δόξαν, ὠνούμενος δὲ ταῖς ἀληθείαις τὰ μέγιστα μιϰρῶν, λέγεται πρὶν εἰς ἀρχὴν τινα ϰαθίστασθαι χιλίων ϰαὶ τριαϰοσίων γενέσθαι χρεωϕειλέτης ταλάντων. [9] Ἐπεὶ δὲ τοῦτο μὲν ὁδοῦ τῆς Ἀππίας ἀποδειχθείς ἐπιμελητὴς22 πάμπολλα χρῆματα προσανάλωσε τῶν ἑαυτοῦ, τοῦτο δ᾿ ἀγορανομῶν23 ζεύγη μονομάχων τριαϰόσια ϰαὶ εἴϰοσι παρέσχε, ϰαὶ ταῖς ἄλλαις περί τε θέατρα ϰαὶ πομπὰς ϰαὶ δεῖπνα χορηγίαις ϰαὶ πολυτελείαις τὰς πρò αὐτοῦ ϰατέϰλυσε ϕιλοτιμίας, οὕτω διέθηϰε τòν δῆμον, ὡς ϰαινὰς μέν ἀρχάς, ϰαινὰς δὲ τιμὰς ζητεῖν ἕϰαστον αἷς αὐτόν ἀμείψαιντο.
[6, 1] Δυεῖν δ᾿ οὐσῶν ἐν τῇ πόλει στάσεων, τῆς μὲν ἀπό Σύλλα μέγα δυναμένης, τῆς δὲ Μαριανῆς, ῆ τότε ϰατεπτήχει ϰαὶ διέσπαστο ϰομιδῇ ταπεινὰ πράττουσα, ταύτην ἀναρρῶσαι ϰαὶ προσαγαγέσθαι βουλόμενος, ἐν ταῖς ἀγορανομιϰαῖς ϕιλοτιμίαις ἀϰμήν ἐχούσαις εἰϰόνας ἐποιήσατο Μαρίου ϰρύϕα ϰαὶ Νίϰας τροπαιοϕόρους, ἃς ϕέρων νυϰτòς εἰς τò Καπιτώλιον ἀνέστησεν. [2] Ἅμα δ᾿ ἡμέρᾳ τοὺς θεασαμένους μαρμαίροντα πάντα χρυσῷ ϰαὶ τέχνῃ ϰατεσϰευασμένα περιττῶς (διεδήλου δὲ γράμμασι τὰ Κιμβριϰὰ ϰατορθώματα) θάμβος ἔσχε τῆς τόλμης τοῦ ἀναθέντος (οὐ γὰρ ἦν ἄδηλος), ταχὺ δὲ περιϊών ὁ λόγος ἦθροιζε πάντας ἀνθρώπους πρòς τῆν ὄψιν. [3] Ἀλλ’ οἱ μὲν ἐβόων τυραννίδα πολιτεύεσθαι Καίσαρα, νόμοις ϰαὶ δόγμασι ϰατορωρυγμένας ἐπανιστάντα τιμάς, ϰαὶ τοῦτο πεῖραν ἐπὶ τòν δήμον εἶναι, προμαλαττόμενον εἰ τετιθάσσευται ταῖς ϕιλοτιμίαις ὑπ’ αὐτοῦ ϰαὶ δίδωσι παίζειν τοιαῦτα ϰαὶ ϰαινοτομεῖν· [4] οἱ δὲ Μαριανοὶ παραθαρρύναντες ἀλλήλους, πλήθει τε θαυμαστòν ὅσοι διεϕάνησαν ἐξαίϕνης, ϰαὶ ϰρότῳ ϰατεῖχον τò Καπιτώλιον· [5] πολλοῖς δὲ ϰαὶ δάϰρυα τὴν Μαρίου θεωμένοις ὄψιν ὑϕ’ ἡδονῆς ἐχώρει, ϰαὶ μέγας ἦν ὁ Καῖσαρ ἐγϰωμίοις αἰρόμενος, ὡς ἀντὶ πάντων ἄξιος εἷς ὁ ἀνήρ τῆς Μαρίου συγγενείας. [6] Συναχθείσης δὲ περὶ τοῦτων τῆς βουλῆς, Κάτλος Λουτάτιος24, ἀνὴρ εὐδόϰιμῶν τότε μάλιστα Ῥωμαίων, ἀναστὰς ϰαὶ ϰατηγορήσας Καίσαρος ἐπεϕθέγξατο τó μνημονευόμενον· «οὐϰέτι» γάρ «ὑπονόμοις» ἔϕη «Καῖσαρ, ἀλλ’ ἤδη μηχαναῖς αἱρεῖ τὴν πολιτείαν». [7] Ἐπεὶ δ’ ἀπολογησάμενος πρòς ταῦτα Καῖσαρ ἔπεισε τὴν σύγϰλητον, ἔτι μᾶλλον οἱ θαυμάζοντες αὐτòν ἐπήρθησαν, ϰαὶ παρεϰελεύοντο μηδενὶ τοῦ ϕρονὴματος ὑϕίεσθαι· πάντων γὰρ ἑϰόντι τῷ δήμῳ περιέσεσθαι ϰαὶ πρωτεύσειν.
[7, 1] Ἐν δέ τούτῳ ϰαὶ Μετέλλου τοῦ ἀρχιερέως25 τελευτήσαντος, ϰαὶ τὴν ἱερωσύνην περιμάχητον οὖσαν Ἰσαυριϰοῦ26 ϰαὶ Κάτλου μετιόντων, ἐπιϕανεστάτων ἀνδρῶν ϰαὶ μέγιστον ἐντῇ? βουλῇ δυναμένων, οὐχ ὑπεῖξεν αὐτοῖς ὁ Καῖσαρ, ἀλλά ϰαταβὰς εἰς τòν δῆμον ἀντιπαρήγγελλεν. [2] Ἀγχωμάλου δὲ τῆς σπουδῆς ϕαινομένης, ὁ Κάτλος, ἀπò μείζονος ἀξίας μᾶλλον ὀρρωδῶν τὴν ἀδηλότητα, προσέπεμψε πείθων ἀποστῆναι τòν Καίσαρα τῆς ϕιλοτιμίας ἐπὶ πολλοῖς χρήμασιν· ὁ δὲ ϰαὶ πλείω προσδανεισάμενος ἔϕη διαγωνιεῖσθαι.
[3] Τῆς δ’ ἡμέρας ἐνστάσης, ϰαὶ τῆς μητρòς ἐπὶ τάς θύρας αὐτòν οὐϰ ἀδαϰρυτὶ προπεμπούσης, ἀσπασάμενος αὐτῆν, «ὦ μῆτερ» εἶπε, «τήμερον ἢ ἀρχιερέα τòν υἱόν ἢ ϕυγάδα ὅψει». [4] Διενεχθείσης δὲ τῆς ψήϕου ϰαὶ γενομένης ἁμίλλης, ἐϰράτησε ϰαὶ παρέσχε τῇ βουλῇ ϰαὶ τοῖς ἀρίστοις ϕόβον ὡς ἐπὶ πᾶν θρασύτητος προάξων τòν δῆμον. [5] Ὅθεν οἱ περὶ Πίσωνα ϰαὶ Κάτλον ᾐτιῶντο Κιϰέρωνα, ϕεισάμενον Καίσαρος ἐν τοῖς περὶ Κατιλίναν λαβῆν παρασχόντος. [6] Ὁ γάρ δὴ Κατιλίνας οὐ μόνον τὴν πολιτείαν μεταβαλεῖν, ἀλλ’ ὅλην ἀνελεῖν τὴν ἡγεμονίαν ϰαὶ πάντα τὰ πράγματα συγχέαι διανοηθείς, αὐτòς μὲν ἐξέπεσε, περιπταίσας ἐλάττοσιν ἐλέγχοις πρò τοῦ τὰς ἐσχάτας αὐτοῦ βουλὰς ἀποϰαλυϕθῆναι, Λέντλον27 δὲ ϰαὶ Κέθηγον28 ἐν τῇ πόλει διαδόχους ἀπέλιπε τῆς συνωμοσίας· [7] οἷς εἰ μὲν ϰρύϕα παρεῖχέ τι θάρσους ϰαὶ δυνάμεως ὁ Καῖσαρ, ἄδηλόν ἐστιν, ἐν δὲ τῆ βουλῇ ϰατὰ ϰράτος ἐξελεγχθέντων, ϰαὶ Κιϰέρωνος τοῦ ὑπάτου γνώμας ἐρωτῶντος περὶ ϰολάσεως ἕϰαστον, οἱ μὲν ἄλλοι μέχρι Καίσαρος θανατοῦν ἐϰέλευον, [8] ὁ δὲ Καῖσαρ ἀναστὰς λόγον διῆλθε πεϕροντισμένον, ὡς ἀποϰτεῖναι μὲν ἀϰριτους ἄνδρας ἀξιώματι ϰαὶ γένει λαμπροὺς οὐ δοϰεῖ πάτριον οὐδέ δίϰαιον εἶναι μὴ μετὰ τῆς ἐσχάτης ἀνάγϰης· [9] εἰ δὲ ϕρουροῖντο δεθέντες ἐν πόλεσι τῆς Ἰταλίας29, ἃς ἂν αὐτός ἕληται Κιϰέρων, μέχριἂν? οὗ ϰαταπολεμηθῇ Κατιλίνας, ὕστερον ἐν εἰρήνῃ ϰαὶ ϰαθ’ ἡσυχίαν περὶ ἑϰάστου τῇ βουλῇ γνῶναι παρέξειν.
[8, 1] Οὕτω δὲ τῆς γνώμης ϕιλάνθρωπου ϕανείσης ϰαὶ τοῦ λόγου δυνατῶς ἐπ’ αὐτῆ ῥηθέντος, οὐ μόνον οἱ μετὰ τοῦτον ἀνιστάμενοι προσετίθεντο, πολλοὶ δὲ ϰαὶ τῶν πρò αὐτοῦ τάς εἰρημένας γνώμας ἀπειπάμενοι πρòς τὴν ἐϰείνου μετέστησαν, ἕως ἐπὶ Κάτωνα30 τò πρᾶγμα ϰαὶ Κάτλον περιῆλθε. [2] Τούτων δὲ νεανιϰῶς ἐναντιωθέντων, Κάτωνος δὲ ϰαὶ τῆν ὑπόνοιαν ἅμα τῷ λόγῳ συνεπερείσαντος αὐτῷ ϰαὶ συγϰατεξαναστάντος ἐρρωμένως, οἱ μὲν ἄνδρες ἀποθανούμενοι παρεδόθησαν, Καίσαρι δὲ τῆς βουλῆς ἐξιόντι πολλοί τῶν Κιϰέρωνα ϕρουρούντων τότε νέων γυμνά τά ξίϕη συνδραμόντες ἐπέσχον. [3] Ἀλλά Κουρίων31 τε λέγεται τῇ τηβέννῳ περιβαλών ὑπεξαγαγεῖν, αὐτός θ’ ὁ Κιϰέρων ὡς οἱ νεανίσϰοι προσέβλεπαν ἀνανεῦσαι, ϕοβηθεὶς τòν δῆμον, ῆ τòν ϕόνον ὅλως ἄδιϰον ϰαὶ παράνομον ἡγοῦμενος. [4] Τοῦτο μὲν οὖν οὐϰ οἶδ’ ὅπως ὁ Κιϰέρων, εἴπερ ἦν ἀληθές, ἐν τῷ περὶ τῆς ὑπατείας32 οὐϰ ἔγραψεν· αἰτίαν δ’ εἶχεν ὕστερον ὡς ἄριστα τῷ ϰαιρῳ τότε παρασχόντι ϰατὰ τοῦ Καίσαρος μὴ χρησάμενος, ἀλλ’ ἀποδειλιάσας τòν δῆμον, ὑπερϕυώς περιεχόμενον τοῦ Καίσαρος· [5] ὅς γε ϰαὶ μετ’ ὀλίγας ἡμέρας, εἰς τὴν βουλὴν εἰσελθόντος αὐτοῦ ϰαὶ περὶ ὧν ἐν ὑποψίαις ἦν ἀπολογουμένου ϰαὶ περιπίπτοντος θορύβοις πονηροῖς, ἐπειδή πλείων τοῦ συνῆθους ἐγίγνετο τῇ βουλῇ ϰαθεζομένη χρόνος, ἐπῆλθε μετὰ ϰραυγῆς ϰαί, περιέστη τὴν σύγϰλητον, ἀπαιτῶν τòν ἄνδρα ϰαὶ ϰελεύων ἀϕεῖναι. [6] Διò ϰαὶΚάτων ϕοβηθεὶς μάλιστα τòν ἐϰ τῶν ἀπόρων νεωτερισμόν, οἱ τοῦ παντòς ὐπέϰϰαυμα πλήθους ἦσαν ἐν τῷ Καίσαρι τὰς ἐλπίδας ἔχοντες, ἔπεισε τὴν σῦγϰλητον ἀπονεῖμαι σιτηρέσιον αὐτοῖς ἔμμηνον, [7] ἐξ οὗ δαπάνης μὲν ἑπταϰόσιαι πεντbϰοντα μυριάδες ἐνιαύσιοι προσεγένοντο τοῖς ἄλλοις ἀναλώμασι, τòν μέντοι μέγαν ἐν τῶ παρόντι ϕόβον ἔσβεσε περιϕανῶς τò πολίτευμα τοῦτο ϰαὶ [τò] πλεῖστον ἀπέρρηξε τὴς Καίσαρος δυνάμεως ϰαὶ διεσϰέδασεν ἐν ϰαιρῷ, στρατηγεῖν μέλλοντος ϰαὶ ϕοβερωτέρου διὰ τὴν ἀρχὴν ὄντος.
[9, 1] Οὐ μὴν ἀπέβη τι ταραχῶδες ἀπ’ αὐτὴς, ἀλλὰ ϰαὶ τύχη τις ἄχαρις τῷ Καίσαρι συνηνέχθη περὶ τòν οἶϰον.
[2] Πόπλιος Κλώδιος33 ἦν ἀνὴρ γένει μὲν εὐπατρίδης ϰαὶ πλούτῳ ϰαὶ λόγῳ λαμπρός, ὕβρει δὲ ϰαὶ θρασύτητι τῶν ἐπὶ βδελυρίᾳ περιβοὴτων οὑδενός δεύτερος. [3] Οὗτος ἤρα Πομπηΐας τῆς Καίσαρος γυναιϰός, οὐδ’ αὐτὴς ἀϰούσης, ἀλλὰ ϕυλαϰαὶ τε τῆς γυναιϰωνίτιδος ἀϰριβεῖς ἦσαν, ῆ τε μήτηρ τοῦ Καίσαρος Αὐρηλία34 γυνὴ σώϕρων περιέπουσα τὴν νύμϕην ἀεὶ χαλεπῆν ϰαὶ παραϰεϰινδυνευμένην αὐτοῖς ἐποίει τὴν ἔντευξιν.
[4] Ἔστι δὲ Ῥωμαίοις θεòς ἣν Ἀγαθὴν ὀνομάζουσιν, ὥσπερ Ἕλληνες Γυναιϰείαν, ϰαὶ Φρύγες μὲν οἰϰειούμενοι Μίδα μητέρα τοῦ βασιλέως γενέσθαι ϕασί, Ῥωμαῖοι δὲ νύμϕην δρυάδα Φαύνῳ συνοιϰῆσασαν, Ἕλληνες δὲ τῶν Διονύσου μητέρων τὴν ἄρρητον. [5] Ὅθεν ἀμπελίνοις τε τὰς σϰηνὰς ϰλήμασιν ἑορτάζουσαι35 ϰατερέϕουσι, ϰαὶ δράϰων ἱερòς παραϰαθίδρυται τῇ θεῷ ϰατὰ τòν μῦθον. [6] Ἄνδρα δὲ προσελθεῖν οὐ θέμις οὐδ’ ἐπὶ τῆς οἰϰίας γενέσθαι τῶν ἱερῶν ὀργιαζομένων, αὐταὶ δὲ ϰαθ’ ἑαυτὰς αἱ γυναῖϰες πολλὰ τοῖς Ὀρϕιϰοῖς ὁμολογοῦντα δράν λέγονται περὶ τὴν ἱερουργίαν. [7] Ὅταν οὖν ὁ τῆς ἑορτῆς ϰαθήϰῃ χρόνος, ὑπατεύοντος ἢ στρατηγοῦντος ἀνδρός, αὐτός μὲν ἐξίσταται ϰαὶ πᾶν τò ἄρρεν, ἡ δὲ γυνὴ τῆν οἰϰίαν παραλαβοῦσα διαϰοσμεῖ. [8] Καὶ τὰ μέγιστα νύϰτωρ τελεῖται, παιδιᾶς ἀναμεμειγμένης ταῖς παννυχίσι, ϰαὶ μουσιϰῆς ἅμα πολλῆς παρούσης.
[10, 1] Ταύτην τòτε τὴν ἑορτὴν τῆς Πομπηΐας ἐπιτελούσης, ὁ Κλώδιος οὔπω γενειῶν, ϰαὶ διὰ τοῦτο λήσειν οἰόμενος, ἐσθῆτα ϰαὶ σϰευήν ψαλτρίας ἀναλαβῶν ἐχώρει, νέᾳ γυναιϰὶ τὴν ὄψιν ἐοιϰώς· [2] ϰαὶ ταῖς θύραις ἐπιτυχὼν ἀνεϕγμέναις, εἰσήχθη μὲν ἀδεῶς ὑπò τῆς συνειδυίας θεραπαινίδος, ἐϰείνης δὲ προδραμούσης, ὡς τῇ Πομπηΐᾳ ϕράσειε, ϰαὶ γενομένης διατριβῆς, περιμένειν μὲν ὅπου ϰατελείϕθη τῷ Κλωδίῳ μὴ ϰαρτεροῦντι, πλανωμένῳ δ’ ἐν οἰϰίᾳ μεγάλῃ ϰαὶ περιϕεύγοντι τὰ ϕῶτα προσπεσοῦσα τῆς Αὐρηλίας ἀϰόλουθος, ὡς δὴ γυνὴ γυναῖϰα παίζειν προὐϰαλεῖτο, ϰαὶ μὴ βουλόμενον εἰς τò μέσον εἷλϰε, ϰαὶ τίς ἐστι ϰαὶ πόθεν ἐπυνθάνετο. [3] Τοῦ δέ Κλωδίου ϕήσαντος Ἅβραν περιμένειν Πομπηΐας, αὐτò τοῦτο ϰαλουμένην, ϰαὶ τῇ ϕωνῇ γενομένου ϰαταϕανοῦς, ἡ μὲν ἀϰόλουθος εὐθὺς ἀπεπήδησε ϰραυγῇ πρòς τὰ ϕῶτα ϰαὶ τòν ὅχλον, ἄνδρα πεϕωραϰέναι βοῶσα, τών δὲ γυναιϰῶν διαπτοηθεισῶν, ἡ Αὐρηλία τὰ μὲν ὄργια τῆς θεοῦ ϰατέπαυσε ϰαὶ συνεϰάλυψεν, αὐτὴ δὲ τὰς θύρας ἀποϰλεῖσαι ϰελεύσασα περιῄει τὴν οἰϰίαν ὑπò λαμπάδων, ζητοῦσα τòν Κλώδιον. [4] Εὑρίσϰεται δ’ εἰς οἴϰημα παιδίσϰης ᾗ συνεισῆλθε ϰαταπεϕευγώς, ϰαὶ γενόμενος ϕανερòς ὑπò τῶν γυναιϰῶν ἐξελαύνεται διὰ τῶν θυρῶν. [5] Τò δὲ πρᾶγμα ϰαὶ νυϰτòς εὐθὺς αἱ γυναῖϰες ἀπιοῦσαι τοῖς αὑτῶν ἔϕραζον ἀνδράσι, ϰαὶ μεθ’ ἡμὲραν ἐχώρει διὰ τῆς πόλεως λόγος, ὡς ἀθέσμοις ἐπιϰεχειρηϰότος τοῦ Κλωδίου ϰαὶ δίϰην οὐ τοῖς ὑβρισμένοις μòνον, ἀλλὰ ϰαὶ τῇ πόλει ϰαὶ τοῖς θεοῖς ὁϕείλοντος. [6] Ἐγράψατο μὲν οὖν τòν Κλώδιον εἷς τῶν δημάρχων ἀσεβείας, ϰαὶ συνέστησαν ἐπ’ αὐτòν οἱ δυνατώτατοι τῶν ἀπò τῆς βουλὴς, ἄλλας τε δεινὰς ἀσέλγειας ϰαταμαρτυροῦντες, ϰαὶ μοιχείαν ἀδελϕῆς ἢ Λευϰούλλῳ συνῳϰήϰει. [7] Πρòς δὲ τὰς τούτων σπουδὰς ὁ δῆμος ἀντιτάξας ἑαυτòν ἤμυνε τῷ Κλωδίῳ ϰαὶ μέγα πρòς τοὺς διϰαστὰς ὄϕελος ἦν, ἐϰπεπληγμένους ϰαὶ δεδοιϰότας τò πλῆθος. [8] Ὁ δὲ Καῖσαρ ἀπεπέμψατο μὲν εὐθὺς τὴν Πομπηΐαν, μὰρτυς δὲ πρòς τὴν δίϰην ϰληθείς, οὐδὲν ἔϕη τῶν λεγομένων ϰατὰ τοῦ Κλωδίου γιγνώσϰειν. [9] Ὡς δὲ τοῦ λόγου παραδόξου ϕανέντος ὁ ϰατήγορος –ῆρώτησε «πῶς οὖν ἀπεπέμψω τὴν γυναῖϰα;», «ὅτι» ἔϕη «τήν ἐμὴν ἠξίουν μηδ’ ὑπονοηθῆναι». [10] Ταῦθ’ οἱ μὲν οὑτω ϕρονοῦντα τòν Καίσαρα λέγουσιν εἰπεῖν, οἱ δὲ τῷ δήμῳ χαριζόμενον, ὡρμημένῳ σῴζειν τòν Κλώδιον. [11] Ἀποϕεύγει δ’ οὖν τò ἔγϰλημα, τῶν πλείστων διϰαστῶν συγϰεχυμἑνοις τοῖς γράμμασι τὰς γνῶμας ἀποδόντων36, ὅπως μήτε παραϰινδυνεύσωσιν ἐν τοῖς πολλοῖς ϰαταψηϕισάμενοι, μήτ’ ἀπολύσαντες ἀδοξήσωσι παρὰ τοῖς ἀρίστοις.
[11, 1] Ὁ δὲ Καίσαρ εὐθὺς ἀπò τῆς στρατηγίας τῶν ἐπαρχιῶν τὴν Ἰβηρίαν λαβών, ὡς ἦν δυσδιάθετον αὐτῷ τò περὶ τοὺς δανειστάς, ἐνοχλοῦντας ἐξιόντι ϰαὶ ϰαταβοῶντας, ἐπὶ Κράσσον37 ϰατέϕυγε, πλουσιώτατον ὅντα Ῥωμαίων, δεόμενον δὲ τῆς Καίσαρος ἀϰμῆς ϰαὶ θερμότητος ἐπὶ τὴν πρòς Πομπήϊον ἀντιπολιτείαν. [2] Ἀναδεξαμένου δὲ τοῦ Κράσσου τοὺς μάλιστα χαλεποὺς ϰαὶ ἀπαραιτήτους τῶν δανειστῶν, ϰαὶ διεγγυήσαντος ὀϰταϰοσίων ϰαὶ τριάϰοντα ταλάντων οὕτως ἐξῆλθεν ἐπὶ τὴν ἐπαρχίαν. [3] Λέγεται δὲ τὰς Ἄλπεις ὑπερβάλλοντος αὐτοῦ ϰαὶ πολίχνιόν τι βαρβαριϰόν, οἰϰούμενον ὑπ’ ἀνθρώπων παντάπασιν ὀλίγων ϰαὶ λυπρόν, παρερχομένου, τοὺς ἑταίρους ἅμα γέλωτι ϰαὶ μετὰ παιδιᾶς «ἦ που» ϕάναι «ϰἀνταῦθά τινές εἰσιν ὑπὲρ ἀρχῶν ϕιλοτιμίαι ϰαὶ περὶ πρωτείων ἅμιλλαι ϰαὶ ϕθόνοι τῶν δυνατῶν πρòς ἀλλήλους;». [4] Τòν δὲ Καίσαρα σπουδάσαντα πρός αὐτοὺς εἰπεῖν· «ἐγὼ μὲν ἐβουλόμην παρά τούτοις εἶναι μᾶλλον πρῶτος ἢ παρὰ Ῥωμαίοις δεύτερος». [5] Ὁμοίως δὲ πάλιν ἐν Ἰβηρίᾳ σχολῆς οὔσης ἀναγινώσϰοντὰ τι τῶν περὶ Ἀλεξάνδρου γεγραμμένων σϕòδρα γενέσθαι πρòς ἑαυτῷ πολὺν χρόνον, εἶτα ϰαὶ δαϰρῦσαι· [6] τῶν δὲ ϕίλων θαυμασάντων τὴν αἰτίαν εἰπεῖν· «οὐ δοϰεῖ ὑμῖν ἄξιον εἶναι λύπης, εἰ τηλιϰοῦτος μὲν ὢν Ἀλέξανδρος ἤδη τοσούτων ἐβασίλευεν, ἐμοὶ δὲ λαμπρòν οὐδὲν οὔπω πέπραϰται;».
[12, 1] Τῆς γοῦν Ἰβηρίας ἐπιβὰς εὐθὺς ἦν ἐνεργός, ὥσθ’ ἡμέραις ὀλίγαις δέϰα σπείρας συναγαγεῖν πρòς ταῖς πρότερον οὔσαις εἴϰοσι, ϰαὶ στρατεῦσας ἐπὶ Καλαϊϰοὺς38 ϰαὶ Λυσιτανοὺς39 ϰρατῆσαι ϰαὶ προελθεῖν ἄχρι τῆς ἔξω θαλάσσης, τά μὴ πρότερον ὑπαϰούοντα Ῥωμαίοις ἔθνη ϰαταστρεϕόμενος. [2] Θέμενος δὲ τὰ τοῦ πολέμου ϰαλῶς, οὐ χεῖρον ἐβράβευε τὰ τῆς εἰρήνης, ὁμόνοιάν τε ταῖς πόλεσι ϰαθιστὰς ϰαὶ μάλιστα τὰς τῶν χρεοϕειλετῶν ϰαὶ δανειστῶν ἰώμενος διαϕοράς. [3] Ἔταξε γὰρ τῶν προσιόντων τοῖς ὀϕείλουσι ϰαθ’ ἕϰαστον ἐνιαυτόν δύο μὲν μέρη τòν δανειστὴν ἀναιρεῖσθαι, τῷ δὲ λοιπῷ χρῆσθαι τòν δεσπότην, ἄχρι ἂν οὕτως ἐϰλυθῇ τò δάνειον. [4] Ἐπὶ τούτοις εὐδοϰιμῶν, ἀπηλλάγη τῆς ἐπαρχίας40, αὐτός τε πλούσιος γεγονὼς ϰαὶ τοὺς στρατιῶτας ώϕεληϰώς ἀπò τῶν στρατειῶν, ϰαὶ προσηγορευμένος αὐτοϰράτωρ41 ὑπ’ αὐτῶν.
[13, 1] Ἐπεὶ δὲ τοὺς μὲν μνωμένους θρίαμβον ἔξω διατρίβειν ἔδει, τοὺς δὲ μετιόντας ὑπατείαν παρόντας ἐν τῇ πόλει τοῦτο πράττειν, ἐν τοιαύτῃ γεγονὼς ἀντινομίᾳ, ϰαὶ πρòς αὐτὰς τὰς ὑπατιϰὰς ἀϕιγμένος ἀρχαιρεσίας, ἔπεμψε πρòς τὴν σύγϰλητον αἰτούμενος αὐτῷ δοθῆναι παραγγέλλειν εἰς ὑπατείαν ἀπόντι διὰ τῶν ϕίλων. [2] Κάτωνος δὲ πρῶτον μὲν ἰσχυριζομένου τῷ νόμῳ πρòς τὴν ἀξίωσιν, εἶθ’ ὡς ἑώρα πολλοὺς τεθεραπευμένους ὑπò τοῦ Καίσαρος ἐϰϰρούσαντος τῷ χρόνῳ τò πρᾶγμα ϰαὶ τῆν ἡμέραν ἐν τῷ λέγειν ϰατατρίψαντος, ἔγνω τòν θρίαμβον ἀϕείς ὁ Καῖσαρ ἔχεσθαι τῆς ὑπατείας· [3] ϰαὶ παρελθὼν εὐθὺς ὑποδύεται πολίτευμὰ τι42 πάντας ἀνθρώπους ἐξαπατῆσαν πλὴν Κάτωνος· ἦν δὲ τοῦτο διαλλαγὴ Πομπηΐου ϰαὶ Κράσσου, τῶν μέγιστον ἐν τῇ πόλει δυναμένων· [4] οὓς συναγαγών ὁ Καῖσαρ εἰς ϕιλίαν ἐϰ διαϕορᾶς ϰαὶ τὴν ἀπ’ ἀμϕοῖν συνενεγϰάμενος ἰσχύν εἰς ἑαυτόν, ἔργῳ ϕιλάνθρωπον ἔχοντι προσηγορίαν ἔλαθε μεταστὴσας τὴν πολιτείαν. [5] Οὐ γάρ, ὡς οἱ πλεῖστοι νομίζουσιν, ῆ Καίσαρος ϰαὶ Πομπηΐου διαϕορὰ τοὺς ἐμϕυλίους ἀπειργάσατο πολέμους, ἀλλὰ μᾶλλον ἡ ϕιλία, συστάντων ἐπὶ ϰαταλύσει τῆς ἀριστοϰρατίας τò πρῶτον, εἶθ’ οὕτως ϰαὶ πρòς ἀλλήλους διαστάντων. [6] Κάτωνι δὲ πολλάϰις τὰ μέλλοντα προθεσπίζοντι περιῆν δυσϰόλου μὲν ἀνθρώπου τότε ϰαὶ πολυπράγμονος, ὕστερον δὲ ϕρονίμου μέν, οὐϰ εὐτυχοῦς δὲ συμβούλου λαβεῖν δòξαν.
[14, 1] Οὐ μὴν ἀλλ’ ὁ Καῖσαρ ἐν μέςῳ τὴς Κράσσου ϰαὶ Πομπηΐου ϕιλίας δορυϕορούμενος ἐπὶ τὴν ὑπατείαν ϰατήχθη· [2] ϰαὶ λαμπρῶς ἀναγορευθείς43μετὰ Καλπουρνίου Βύβλου44 ϰαὶ ϰαταστὰς εἰς τῆν ἀρχήν, εὐθὺς εἰσέϕερε νόμους45 οὑχ ὑπάτῳ προσήϰοντας, ἀλλὰ δημάρχῳ τινὶ θρασυτάτῳ, πρòς ἡδονὴν τῶν πολλῶν ϰληρουχίας τινὰς ϰαὶ διανομὰς χώρας εἰσηγούμενος. [3] Ἐν δὲ τῇ βουλῇ τῶν ϰαλῶν τε ϰαὶ ἀγαθὼν ἀντιϰρουσάντων, πάλαι δεόμενος προϕάσεως ἀναϰραγών ϰαὶ μαρτυράμενος, ὡς εἰς τòν δῆμον ἄϰων ἐξελαύνοιτο, θεραπεύσων ἐϰεῖνον ἐξ ἀνάγϰης ὕβρει ϰαὶ χαλεπότητι τῆς βουλῆς, πρός αὐτòν ἐξεπήδησε. [4] Καὶ περιστησάμενος ἔνθεν μέν Κράσσον, ἔνθεν δὲ Πομπήϊον46, ἠρώτησεν εἰ τοὺς νόμους ἐπαινoῖεν· ἐπαινεῖν δὲ ϕασϰόντων, παρεϰάλει βοηθεῖν ἐπὶ τοὺς ἐνίστασθαι μετὰ ξιϕῶν ἀπειλοῦντας. [5] Ἐϰεῖνοι δ’ ὑπισχνοῦντο· Πομπήϊος δὲ ϰαὶ προσεπεῖπεν, ὡς ἀϕίξοιτο πρòς τὰ ξίϕη μετὰ τοῦ ξίϕους ϰαὶ θυρεòν ϰομίζων. [6] Ἐπὶ τούτῳ τοὺς μὲν ἀριστοϰρατιϰοὺς ἠνίασεν, οὐϰ ἀξὶαν τῆς περὶ αὐτόν αἰδοῦς οὐδὲ τῇ πρòς τὴν σύγϰλητον εὐλαβείᾳ πρέπουσαν, ἀλλὰ μανιϰὴν ϰαὶ μειραϰιώδη ϕωνήν ἀϰούσαντας, ὁ δὲ δήμος ἥσθη. [7] Καῖσαρ δὲ μειξόνως ἔτι τῆς Πομπηΐου δυνάμεως ἐπιδραττòμενος, ἦν γὰρ αὐτῷ Ἰουλία θυγάτηρ ἐγγεγυημένη Σερουϊλίῳ Καιπίωνι47, ταύτην ἐνεγγύησε Πομπηΐῳ, τὴν δὲ Πομπηΐου τῷ Σερουϊλίῳ δώσειν ἔϕησεν, οὐδ’ αὐτήν ἀνέγγυον οὖσαν, ἀλλὰ Φαύστω τῷ Σύλλα παιδὶ ϰαθωμολογημένην. [8] Ὀλίγῳ δ’ ὕστερον Καῖσαρ ήγάγετο Καλπουρνίαν48 θυγατέρα Πείσωνος, τòν δὲ Πείσωνα ϰατέστησεν ὕπατον εἰς τò μέλλον, ἐνταῦθα δή ϰαὶ σϕόδρα μαρτυρομένου Κάτωνος ϰαὶ βοῶντος οὐϰ ἀνεϰτòν εἶναι γάμοις διαμαστροπευομένης τῆς ἡγεμονίας, ϰαὶ διὰ γυναίων εἰς ἐπαρχίας ϰαὶ στρατεύματα ϰαὶ δυνάμεις ἀλλήλους ἀντεισαγόντων. [9] Ὁ μὲν οὖν συνάρχων τοῦ Καίσαρος Βύβλος, ἐπεὶ ϰωλύων τοὺς νόμους οὐδέν ἐπέραινεν, ἀλλὰ πολλάϰις ἐϰινδύνευε μετὰ Κάτωνος ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς ἀποθανεῖν, ἐγϰλεισάμενος οῖϰοι τòν τῆς ἀρχῆς χρόνον διετέλεσε. [10] Πομπήϊος δὲ γήμας εὐθὺς ἐνέπλησε τὴν ἀγορὰν ὅπλων ϰαὶ συνεπεϰύρου τῷ δήμῳ τοὺς νόμους, Καίσαρι δὲ τῆν ἐντòς Ἄλπεων ϰαὶ τὴν ἐϰτòς ἅπασαν Κελτιϰήν, προσθεὶς τò Ἰλλυριϰόν, μετὰ ταγμάτων τεσσάρων εἰς πενταετίαν49. [11] Κάτωνα μὲν οὖν ἐπιχειρῆσαντα τούτοις ἀντιλέγειν ἀπῆγεν εἰς ϕυλαϰήν ὁ Καῖσαρ, οἰόμενος αὐτòν ἐπιϰαλέσεσθαι τοὺς δημάρχους50, [12] ἐϰείνου δ’ ἀϕωνου βαδίζοντος, ὁρῶν ὁ Καῖσαρ οὐ μόνον τοὺς ϰρατίστους δυσϕοροῦντας, ἀλλὰ ϰαὶ τò δημοτιϰòν αἰδοῖ τῆς Κάτωνος ἀρετῆς σιωπῇ ϰαὶ μετὰ ϰατηϕείας ἐπόμενον, αὑτός ἐδεῆθη ϰρύϕα τῶν δημάρχων ἑνòς ἀϕελέσθαι τòν Κάτωνα.
[13] Τῶν δ’ ἄλλων συγϰλητιϰῶν ὀλίγοι παντάπασιν αὐτῷ συνῄεσαν εἰς βουλῆν, οἱ δὲ λοιποὶ δυσχεραίνοντες ἐϰποδών ἦσαν. [14] Εἰπόντος δὲ Κωνσιδὶου τινòς τῶν σϕόδρα γερòντων, ὡς ϕοβούμενοι τὰ ὅπλα ϰαὶ τοὺς στρατιώτας οὐ συνέρχοιντο, «τὶ οὖν» ἔϕη [ὁ] Καῖσαρ «οὐ ϰαὶ σὺ ταῦτα δεδιὼς οἰϰουρεῖς;». [15] Καὶ ὁ Κωνσίδιος εἶπεν· «ὅτι με ποιεῖ μῆ ϕοβεῖσθαι τò γῆρας· ὁ γὰρ ἔτι λειπόμενος βίος οὐ πολλῆς ὀλίγος ὢν δεῖται προνοίας».
[16] Αἴσχιστον δὲ τῶν τότε πολιτευμάτων ἔδοξεν ἐν τῇ Καίσαρος ὐπατείᾳ δήμαρχον αἱρεθῆναι Κλώδιον ἐϰεῖνον, ὑϕ’ οὗ τὰ περὶ τòν γάμον ϰαὶ τὰς ἀπορρήτους παρενομῆθη παννυχίδας. [17] Ἡιρέθη δ’ ἐπὶ τῇ Κιϰέρωνος ϰαταλύσει51, ϰαὶ Καῖσαρ οὐ πρότερον ἐξήλθεν52 ἐπὶ τῆν στρατιάν, ἢ ϰαταστασιάσαι Κιϰέρωνα μετά Κλωδίου ϰαὶ συνεϰβαλεῖν ἐϰ τῆς Ἰταλίας.
[15, 1] Τοιαῦτα μὲν οὖν λέγεται γενέσθαι τὰ πρò τῶν Γαλατιϰῶν. [2] Ὁ δὲ τῶν πολέμων οὓς ἐπολέμησε μετά ταῦτα53 ϰαὶ τῶν στρατειῶν αἷς ἡμερώσατο τὴν Κελτιϰὴν χρόνος, ὥσπερ ἄλλην ἀρχῆν λαβόντος αὐτοῦ ϰαὶ ϰαταστάντος εἰς ἑτέραν τινὰ βίου ϰαὶ πραγμάτων ϰαινῶν ὁδόν, οὐϰ ἔστιν ὅτου τῶν μάλιστα τεθαυμασμένων ἐϕ’ ἡγεμονία ϰαὶ μεγίστων γεγονότων ἀπολείποντα πολεμιστῆν ϰαὶ στρατηλάτην ἀπέδειξεν αὐτòν· [3] ἀλλ’ εἴτε Φαβίους ϰαὶ Σϰιπίωνας ϰαὶ Μετέλλους ϰαὶ τοὺς ϰατ’ αὐτόν ἢ μιϰρòν ἔμπροσθεν αὐτοῦ, Σύλλαν ϰαὶ Μάριον ἀμϕοτέρους τε Λευϰούλλους, ἢ ϰαὶ Πομπήϊον αὐτόν, οὗ ϰλέος ὑπουράνιον ἤνθει τòτε παντοίας περὶ πόλεμον ἀρετῆς, παραβάλοι τις, [4] αἱ Καίσαρος ὑπερβάλλουσι πράξεις, τòν μὲν χαλεπότητι τόπων ἐν οἷς ἐπολέμησε, τòν δὲ μεγέθει χώρας ἣν προσεϰτήσατο, τòν δὲ πλήθει ϰαὶ βίᾳ πολεμίων οὓς ἐνίϰησε, τòν δ᾿ ἀτοπίαις ϰαὶ ἀπιστίαις ἠθῶν ἃ ϰαθωμίλησε, τòν δ᾽ ἐπιειϰείᾳ ϰαὶ πραότητι πρòς τοὺς ἀλισϰομένους, τòν δὲ δώροις ϰαὶ χάρισι πρòς τοὺς συστρατευομένους˙ [5] πάντας δὲ τῷ πλείστας μεμαχῆσθαι μάχας ϰαὶ πλείστους ἀνῃρηϰέναι τῶν ἀντιταχθέντων. «῎Ετη γὰρ οὐδὲ δέϰα πολεμήσας περὶ Γαλατίαν, πόλεις μὲν ὑπέρ ὀϰταϰοσίας ϰατὰ ϰράτος εῖλεν, ἔθνη δ᾽ ἐχειρώσατο τριαϰόσια, μυριάσι δὲ παραταξάμενος ϰατὰ μέρος τριαϰοσίαις, ἑϰατòν μὲν ἐν χερσὶ διέϕθειρεν, ἄλλας δὲ τοσαύτας ἐζώγρησεν.
[16, 1] Εὐνοιᾳ δὲ ϰαὶ προθυμίᾳ στρατιωτῶν ἐχρήσατο τοσαύτη περὶ αὑτόν, ὥστε τοὺς ἑτέρων μηδὲν ἐν ταῖς ἄλλαις στρατείαις διαϕέροντας ἀμάχους ϰαὶ ἀνυποστάτους ϕέρεσθαι πρòς πᾶν δεινòν ὑπὲρ τῆς Καίσαρος δόξης. [2] Οἷος ἦν τοῦτο μὲν Ἀϰίλιος, ὃς ἐν τῇ περὶ Μασσαλίαν ναυμαχίᾳ54 νεὼς πολέμίας ἐπιβεβηϰώς, τὴν μὲν δεξιὰν ἀπεϰόπη χεĩρα μαχαίρᾳ, τῇ δ᾽ ἀριστερᾷ τòν θυρεòν οὐϰ ἀϕῆϰεν, ἀλλὰ τύπτων εἰς τὰ πρόσωπα τοὺς πολεμίους ἀπέστρεψε πάντας ϰαὶ τοῦ σϰάϕους ἐπεϰράτησε˙ [3] τοῦτο δὲ Κάσσιος Σϰεύας, ὃς ἐν τῇ περὶ Δυρράχιον μάχῃ55 τòν ὀϕθαλμòν ἐϰϰοπεὶς τοξεύματι, τòν δ᾽ ὧμον ὑσςῷ ϰαὶ τòν μηρòν ἐτέρῳ διεληλαμένος, τῷ δὲ θυρεῷ βελῶν ἑϰατòν ϰαὶ τριάϰοντα πληγὰς ἀναδεδεγμένος, ἐϰάλει τοὺς πολεμίους ὡς παραδώσων ἑαυτόν. [4] Δυεῖν δὲ προσιόντων τοῦ μὲν ἀπέϰοψε τòν ὧμον τῇ μαχαίρᾳ, τòν δὲ ϰατὰ τοῦ προσώπου πατάξας ἀπέστρεψεν, αὐτòς δὲ διεσώθη, τῶν οἰϰείων περισχόντων.
[5] ᾽Eν δὲ Βρεττανίᾳ56 τῶν πολεμίων εἰς τόπον ἐλώδη ϰαὶ μεστòν ὑδάτων ἐμπεσοῦσι τοĩς πρώτοις ταξιάρχοις57 ἐπιθεμένων, στρατιώτης, Καίσαρος αὐτοῦ τὴν μάχην ἐϕορῶντος, ὠσάμενος εἰς μέσους ϰαὶ πολλὰ ϰαὶ περίοπτα τόλμης ἀποδειξάμενος ἔργα, τοὺς μὲν ταξιάρχους ἔσωσε τῶν βαρβάρων ϕυγόντων, [6] αὐτòς δὲ χαλεπῶς ἐπὶ πᾶσι διαβαίνων ἔρριψεν ἑαυτòν εἰς ῥεύματα τελματώδη, ϰαὶ μόλις ἄνευ τοῦ θυρεοῦ, τὰ μὲν νηχόμενος τὰ δὲ βαδίζων, διεπέρασε. [7] Θαυμαζόντων δὲ τῶν περὶ τòν Καίσαρα ϰαὶ μετὰ χαρᾶς ϰαὶ ϰραυγῆς ἀπαντώντων, αὐτòς εὖ μάλα ϰατηϕὴς ϰαὶ δεδαϰρυμένος προσέπεσε τῷ Καίσαρι, συγγνώμην αἰτούμενος ἐπὶ τῷ προέσθαι τòν θυρεόν.
[8] ᾽Eν δὲ Λιβύῃ ναῦν ἑλόντες οἱ περὶ Σϰιπίωνα Καίσαρος, ἐν ᾗ Γράνιος Πέτρων ἐπέπλει ταμίας ἀποδεδειγμένος, τοὺς μὲν ἄλλους ἐποιοῦντο λείαν, τῷ δὲ ταμίᾳ διδόναι τὴν σωτηρίαν ἔϕασαν, [9] ὁ δ᾽ ἐιπών, ὅτι τοĩς Καίσαρος στρατιώταις οὐ λαμβάνειν, ἀλλὰ διδόναι σωτηρίαν ἔθος ἐστίν, ἑαυτòν τῷ ξίϕει πατάξας ἀνεῖλε58.
[17, 1] Τὰ δὲ τοιαῦτα λήματα ϰαὶ τὰς ϕιλοτιμίας αὐτòς ἀνέθρεψε ϰαὶ ϰατεσϰεύασε Καĩσαρ, πρῶτον μὲν τῷ χαρίζεσθαι ϰαὶ τιμᾶν ἀϕειδῶς, ἐνδειϰνύμενος ὅτι τòν πλοῦτον οὐϰ εἰς τρυϕὴν ἰδίαν οὐδέ τινας ἡδυπαθείας ἐϰ τῶν πολέμων ἀθροίζει, ϰοινὰ δ᾽ ἆθλα τῆς ἀνδραγαθίας παρ˙ αὐτῷ ϕυλασσόμενα ἀπόϰειται ϰαὶ μέτεστιν ἐϰείνῳ τοῦ πλουτεῖν ὅσα τοĩς ἀξίοις τῶν στρατιωτῶν δίδωσιν ἔπειτα τῷ πάντα μὲν ϰίνδυνον ἑϰὼν ὑϕίστασθαι, πρòς μηδένα δὲ τῶν πόνων ἀπαγορεύειν. [2] Τò μὲν οὖν ϕιλοϰίνδυνον οὐϰ ἐθαύμαζον αὐτοῦ διὰ τὴν ϕιλοτιμίαν˙ ἡ δὲ τῶν πόνων ὑπομονὴ παρὰ τὴν τοῦ σώματος δύναμιν ἐγϰαρτερεῖν δοϰοῦντος ἐξέπληττεν, ὄτι ϰαὶ τὴν ἐξιν ὤν ἰσχνός, ϰαὶ τὴν σάρϰα λευϰòς ϰαὶ ἁπαλός, ϰαὶ τὴν ϰεϕαλὴν νοσώδης, ϰαὶ τοĩς ἐπιληπτιϰοῖς ἔνοχος (ἐν Κορδύβῃ59 πρῶτον αὐτῷ τοῦ πάθους ὡς λέγεται τούτου προσπεσόντος), [3] οὐ μαλαϰίας ἐποιήσατο τὴν ἀρρωστίαν πρόϕασιν, ἀλλὰ θεραπείαν τῆς ἀρρωστίας τὴν στρατείαν, ταῖς ἀτρύτοις ὁδοιπορίαις ϰαὶ ταῖς εὐτελέσι διαίταις ϰαὶ τῷ θυραυλεῖν ἐνδελεχῶς ϰαὶ ταλαιπωρεῖν ἀπομαχόμενος τῷ πάθει ϰαὶ τò σῶμα τηρῶν δυσάλωτον. [4] ᾽Eϰοιμᾶτο μέν γε τοὺς πλείστους ὕπνους ἐν ὀχήμασιν ἢ ϕορείοις, εἰς πρᾶξιν τὴν ἀνάπαυσιν ϰατατιθέμενος, ὠχεῖτο δὲ μεθ᾽ ἡμέραν ἐπὶ τὰ ϕρούρια ϰαὶ τὰς πόλεις ϰαὶ τοὺς χάραϰας, ἐνòς αὐτῷ συγϰαθημένου παιδòς τῶν ὑπογράϕειν ἃμα διώϰοντος εἰθισμένων, ἑνòς δ᾽ ἐξόπισθεν ἐϕεστηϰότος στρατιώτου ξίϕος ἔχοντος. [5] Συντόνως δ᾽ ἤλαυνεν οὕτως, ὥστε τὴν πρώτην ἔξοδον ἀπò Ῥώμης ποιησάμενος60 ὀγδοαῖος ἐπὶ τòν Ῥοδανòν ἐλθεῖν. [6] Τò μὲν οὖν ἱππεύειν ἐϰ παιδòς ἦν αὐτῷ ῥᾴδιον˙ εἴθιστο γὰρ εἰς τοὐπίσω τὰς χεĩρας ἀπάγων ϰαὶ τῷ νώτῳ περιπλέϰων ἀνὰ ϰράτος ἐλαύνειν τòν ἵππον. [7] ᾽Eν ἐϰείνῃ δὲ τῇ στρατείᾳ προσεξήσϰησεν ἱππαζόμενος τὰς ἐπιστολὰς ὑπαγορεύειν ϰαὶ δυσίν ὁμοῦ γράϕουσιν ἐξαρϰεῖν, ὡς δ᾽ ῎Οππιός61 ϕησι, ϰαὶ πλείοσι. [8] Λέγεται δὲ ϰαὶ τò διὰ γραμμάτων τοĩς ϕίλοις ὁμιλεῖν Καίσαρα πρῶτον μηχανήσασθαι62, τὴν ϰατὰ πρόσωπον ἔντευξιν ὑπὲρ τῶν ἐπειγόντων τοῦ ϰαιροῦ διὰ τε πλῆθος ἀσχολιῶν ϰαὶ τῆς πόλεως τò μέγεθος μὴ περιμένοντος. [9] Τῆς δὲ περὶ τὴν δίαιταν εὐϰολίας ϰἀϰεῖνο ποιοῦνται σημεῖον, ὅτι τοῦ δειπνίζοντος αὐτòν ἐν Μεδιολάνῳ ξένου Οὐαλερίου Λέοντος παραθέντος ἀσπάραγον ϰαὶ μύρον ἀντ᾽ ἐλαίου ϰαταχέαντος, αὐτòς μὲν ἀϕελῶς ἔϕαγε, τοĩς δὲ ϕίλοις δυσχεραίνουσιν ἐπέπληξεν. [10] «῎Hρϰει γὰρ» ἐϕη «τò μὴ χρῆσθαι τοĩς ἀπαρέσϰουσιν˙ ὁ δὲ τὴν τοιαύτην ἀγροιϰίαν ἐξελέγχων αὐτός ἐστιν ἄγροιϰος».
[11] ᾽Eν ὁδῷ δὲ ποτε συνελασθεὶς ὑπò χειμῶνος εἰς ἔπαυλιν ἀνθρώπου πένητος, ὡς οὐδὲν εὗρε πλέον οἰϰήματος ἑνòς γλίσχρως ἔνα δέξασθαι δυναμένου, πρòς τοὺς ϕίλους εἰπών, ὡς τῶν μὲν ἐντιμων παραχωρητέον εἴη τοĩς ϰρατίστοις, τῶν δ᾽ ἀναγϰαίων τοĩς ἀσθενεστάτοις, «῎Οππιον ἐϰέλευσεν ἀναπαύσασθαι˙ αὐτòς δὲ μετὰ τῶν ἄλλων ὑπò τῷ προστεγίῳ τῆς θύρας ἐϰάθευδεν.
[18, 1] ᾽Αλλὰ γὰρ ὁ μὲν πρῶτος αὐτῷ τῶν Κελτιϰῶν πολέμων63 πρòς ᾽Eλβηττίους συνέστη ϰαὶ Τιγυρίνους, οἵ τὰς αὑτῶν δώδεϰα πόλεις ϰαὶ ϰώμας τετραϰοσίας ἐμπρήσαντες, ἐχώρουν πρόσω διὰ τῆς ύπό ῾Pωμαίους Γαλατίας64, ὥσπερ πάλαι Κίμβροι ϰαὶ Τεύτονες65, οὔτε τόλμαν ἐϰείνων ὑποδεέστεροι δοϰοῦντες εἶναι, ϰαὶ πλῆθος ὁμαλεῖς, τριάϰοντα μὲν αἱ πᾶσαι μυριάδες ὄντες, εἴϰοσι δ᾽ αἱ μαχόμεναι μιᾶς δέουσαι. [2] Τούτων Τιγυρίνους μὲν οὐϰ αὐτός, ἀλλὰ Λαβιηνός66 πεμϕθεὶς ὑπ᾽ αὐτοῦ περὶ τòν ῎Αραρα ποταμόν συνέτριψεν, Ἐλβηττίων δ᾿ αὐτῷ πρòς τινα πόλιν ϕίλην67 ἄγοντι τὴν στρατὰν ϰαθ᾿ ὁδòν ἀπροσδοϰήτως ἐπιθεμένων, ϕθάσας ἐπὶ χωρἱον ϰαρτερòν ϰατέϕυγε. [3] Κἀϰεῖ συναγαγὼν ϰαὶ παρατάξας τὴν δύναμιν, ὡς ἵππος αὐτῷ προςῆχθη, «τούτῳ μὲν» ἔϕη «νιϰήσας χρήσομαι πρòς τὴν δίωξιν, νῦν δ᾿ ἴωμεν ἐπὶ τοὺς πολεμίους», ϰαῖ πεζòς ὁρμήσας ἐνέβαλε.
[4] Χρόνῳ δὲ ϰαὶ χαλεπῶς ὠσάμενος τò μάχιμον, περὶ ταῖς ἁμάξαις ϰαὶ τῷ χάραϰι τòν πλεῖστον ἔσχε πόνον, οὐϰ αὐτῶν μόνων ὑϕισταμένων ἐϰεῖ ϰαὶ μαχομένων, ἀλλὰ ϰαὶ παῖδες αὐτῶν ϰαὶ γυναῖϰες ἀμυνόμενοι μέχρι θανάτου συγϰατεϰόπησαν, ὥστε τὴν μάχην μόλις εἰς μέσας νύϰτας τελευτῆσαι. [5] Καλῷ δὲ τῷ τῆς νίϰης ἔργῳ ϰρεῖττον ἐπέθηϰε τò συνοιϰίσαι τοὺς διαϕυγόντος ἐϰ τῆς μάχης τῶν [παρόντων] βαρβάρων ϰαὶ ϰαταναγϰάσαι τὴν χώραν ἀναλαβεῖν ἣν ἀπέλιπον ϰαὶ τὰς πόλεις ἃς διέϕθειραν, ὄντας ὑπέρ δέϰα μυριάδας. [6] Ἔπραξε δὲ τοῦτο δεδιὼς μὴ τὴν χώραν ἔρημον γενομένην οἱ Γερμανοὶ διαβάντες ϰατάσχωσι.
[19, 1] Δεύτερον δὲ πρòς Γερμανούς ἄντιϰρυς ὑπὲρ Κελτῶν ἐπολέμησε68, ϰαίτοι τòν βασιλέα πρότερον αὐτῶν Ἀριόβιστον69 ἐν Ῥώμῃ σύμμαχον πεποιημένος· [2] ἀλλ᾿ ἦσαν ἀϕόρητοι τοῖς ὑπηϰόοις αὐτοῦ γείτονες, ϰαὶ ϰαιροῦ παραδόντος οὐϰ ἂν ἐδόϰουν ἐπὶ τοῖς παροῖσιν ἀτρεμήσειν, ἀλλ᾿ ἐπινεμήσεσθαι ϰαὶ ϰαθέξειν τὴν Γαλατίαν. [3] ὁρων δὲ τοὺς ηγεμόνας ἀποδειλιώντας, ϰαὶ μάλισθ᾿ ὁσοι τῶν ἐπιϕανών ϰαὶ νέων αῦτω συνεξήλθον, ὡς δὴ τρυϕῇ χρησόμενοι ϰαὶ χρηματισμῷ τῇ μετὰ Καίσαρος στρατείᾳ, συναγαγών εἰς ἐϰϰλησίαν ἐϰέλευσεν ἀπιέναι ϰαὶ μὴ ϰινδυνεύειν παρὰ γνώμην, οὕτως ἀνάνδρως ϰαὶ μαλαϰῶς ἔχοντας· [4] αὐτòς δ᾿ ἔϕη τò δέϰατον τάγμα μόνον παραλαβὼν ἐπὶ τοὺς βαρβάρους πορεύσεσθαι, μήτε ϰρείττοσι μέλλων Κίμβρων μάχεσθαι πολεμίοις, μήτ᾿ αὐτός ὢν Μαρίου χείρον στρατηγός. [5] Ἐϰ τούτου τò μὲν δέϰατον τάγμα πρεσβευτὰς ἔπεμψε πρòς αὐτόν, χάριν ἔχειν ὁμολογοῦντες, τὰ δ᾿ ἀλλὰ τοὺς ἑαυτῶν ἐϰάϰιζον ἡγεμόνας, ὁρμῆς δὲ ϰαὶ προθυμίας γενόμενοι πλήρεις ἅπαντες ἠϰολούθουν ὁδόν ἡμερῶν πολλῶν, ἕως ἐν διαϰοσίοις τῶν πολεμίων σταδίοις ϰατεστρατοπέδευσαν70. [6] Ἦν μὲν οὖν ὅ τι ϰαὶ πρòς τὴν ἔϕοδον αὐτὴν ἐτέθραυστο τῆς τόλμης τοῦ Ἀριοβίστου. [7] Γερμανοῖς γὰρ ἐπιθήσεσθαι Ῥωμαίους, ὧν ἐπερχομένων οὐϰ ἂν ἐδόϰουν ὑποστῆναι, [ὃ] μὴ προσδοϰὴσας, ἐθαύμαζε τὴν Καίσαρος τόλμαν, ϰαὶ τòν στρατòν ἑώρα τεταραγμένον. [8] Ἔτι δὲ μᾶλλον αὐτοὺς ἤμβλυνε τὰ μαντεύματα τῶν ἱερῶν γυναιϰῶν71, αἳ ποταμῶν δίναις προσβλέπουσαι ϰαὶ ῥευμάτων ἑλιγμοῖς ϰαὶ ψόϕοις τεϰμαιρόμενοι προεθέσπιζον, οὐϰ ἐῶσαι μάχην τίθεσθαι πρὶν ἐπιλάμψαι νέαν σελήνην. [9] Ταῦτα τῷ Καίσαρι πυνθανομένῳ ϰαὶ τοὺς Γερμανοὺς ἡσυχάζοντας ὁρῶντι ϰαλῶς ἔχειν ἔδοξεν ἀπροθύμοις οὖσιν αὐτοῖς συμβαλεῖν μᾶλλον, ἤ τòν ἐϰείνων ἀναμένοντα ϰαιρòν ϰαθῆσθαι. [10] Kαὶ προσβολὰς ποιούμενος τοῖς ἐρύμασι ϰαὶ λόϕοις ἐϕ᾿ ὧν ἐστρατοπέδευον, ἐξηγρίαινε ϰαὶ παρώξυνε ϰαταβάντας πρòς ὀργὴν διαγωνίσασθαι72. [11] Γενομένης δὲ λαμπρᾶς τροπῆς αὐτῶν75, ἐπὶ σταδίους τετραϰόσιους ἄχρι τοῦ Ῥήνου διώ|ας, ϰατέπλησε τοῦτο πᾶν νεϰρῶν τò πεδίον ϰαὶ λαϕύρων. [12] Ἀριόβιστος δὲ ϕθάσας μετ᾿ ὀλίγων διεπέρασε τòν Ῥῆνον ἀριθμòν δὲ νεϰρῶν μυριάδας ὀϰτὼ γενὲσθαι λέγουσι.
[20, 1] Ταῦτα διαπραξάμενος, τὴν μὲν δύναμιν ἐν Σηϰουανοῖς74 ἀπέλιπε διαχειμάσουσαν, αὐτòς δὲ τοῖς ἐν Ῥώμῃ προσέχειν βουλόμενος εἰς τὴν περὶ Πάδον Γαλατίαν ϰατέβη, τῆς αὐτῷ δεδομένης ἐπαρχίας οὖσαν. ὁ γὰρ ϰαλούμενος Ῥουβίϰων ποταμòς73 ἀπò τῆς ὑπò ταῖς Ἄλπεσι Κελτιϰῆς ὁρίζει τὴν ἄλλην Ἰταλίαν. [2] Ἐνταῦθα ϰαθῆμενος ἐδημαγώγει, πολλῶν πρòς αὐτòν ἀϕιϰνουμένων, διδοὺς ὧν ἕϰαστος δεηθείη ϰαὶ πάντας ἀποπέμπων, τὰ μὲν ἐχοντας ἤδη παρ᾿ αὐτοῦ, τὰ δ᾿ ἐλπίζοντας. [3] Kαὶ παρὰ τòν ἄλλον δὲ πάντα τῆς στρατείας χρόνον ἐλάνθανε τòν Πομπήϊον ἐν μέρει νῦν μὲν τοὺς πολεμίους τοῖς τῶν πολιτῶν ὅπλοις ϰαταστρεϕόμενος, νῦν δὲ τοῖς ἀπò τῶν πολεμίων χρὴμασιν αἱρῶν τοὺς πολίτας ϰαὶ χειρούμενος. [4] Ἐπεὶ δὲ Βέλγας ἤϰουσε, δυνατωτάτους Κελτῶν ϰαὶ τὴν τρίτην ἁπάσης τῆς Κελτιϰῆς νεμομένους, ἀϕεστάναι, πολλάς δὴ τινας μυριάδας ἐνοπλων ἀνδρῶν ἠθροιϰòτας, [5] ἐπιστρέψας εὐθὺς ἐχώρει τάχει πολλῷ76, ϰαὶ πορθοῦσι τοὺς συμμάχους Γαλάτας ἐπιπεσῶν τοῖς πολεμίοις, τοὺς μὲν ἀθρουστάτους ϰαὶ πλείστους αἰσχρῶς ἀγωνισαμένους τρεμάμενος διέϕθειρεν, ὥστε ϰαὶ λίμνας ϰαὶ ποταμοὺς βαθεῖς τοῖς Ῥωμαίοις νεϰρῶν πλὴθει περατοὺς γενέσθαι. [6] τῶν δ᾿ ἀποστάντων οἱ μὲν παρωϰεάνιοι πάντες ἀμαχεί προσεχώρησαν, ἐπὶ δὲ τοὺς ἀγριωτάτους ϰαὶ μαχιμωτάτους τῶν τῇδε, Νερβίους77, ἐστράτευσεν. [7] οἵπερ εἰς συμμιγεῖς δρυμοὺς ϰατωϰημένοι, γενεάς δὲ ϰαὶ ϰτήσεις ἐν τινι βυθῷ τῆς ὕλης ἀπωτάτω θέμενοι τῶν πολεμίων, αὐτοί τῷ Καίσαρι, ποιουμένῳ χάραϰα ϰαὶ μὴ προσδεχομένῳ τηνιϰαῦτα τὴν μάχην, ἑξαϰισμύριοι τò πλῆθος ὄντες αἰϕνιδὶως προσέπεσον, ϰαὶ τοὺς μὲν ἰππείς ἐτρέψαντο, τῶν δὲ ταγμάτων τò δωδέϰατον ϰαὶ τò ἕβδομον περισχόντες, ἅπαντας ἀπέϰτειναν τοὺς ταξιάρχους. [8] Εἰ δὲ μὴ Καῖσαρ ἁρπάσας τòν θυρεòν ϰαὶ διασχὼν τοὺς πρò αὐτοῦ μαχομένους, ἐνέβαλε τοῖς βαρβάροις, ϰαὶ ἀπò τῶν ἄϰρων τò δέϰατον ϰινδυνεύοντος αὐτοῦ ϰατέδραμε ϰαὶ διέϰοψε τὰς τάξεις τῶν πολεμίων, οὐδεὶς ἂν δοϰεῖ περιγενέσθαι· [9] νῦν δὲ τῇ Καίσαρος τόλμη τὴν λεγομένην ὑπὲρ δύναμιν μάχην ἀγωνισάμενοι, τρέπονται μὲν οὐδ᾿ ὣς τοὺς Νερβίους, ϰαταϰόπτουσι δ᾿ ἀμυνομένους᾿ [10] πενταϰόσιοι γὰρ ἀπò μυριάδων ἓξ σωθῆναι λέγονται, βουλευταὶ δὲ τρεῖς ἀπò τετραϰοσὶων.
[21, 1] Ταῦθ᾿ ἡ σύγϰλητος πυθομένη πεντεϰαίδεχ. ἡμέρας ἐψηϕίσατο θύειν τοῖς θεοῖς ϰαὶ σχολάζειν ἑορτάζοντας78, ὅσας ἐπ᾿ οὐδεμίᾷ νίϰη πρότερον. [2] Kαὶ γὰρ ὁ ϰίνδυνος ἐϕάνη μέγας ἐθνῶν ἃμα τοσούτων ἀναρραγέντων, ϰαὶ τò νίϰημα λαμπρότερον, ὅτι Καῖσαρ ἦν ὁ νιϰῶν, ἡ πρòς ἐϰεῖνον εὔνοια τῶν πολλῶν ἐποίει. [3] Kαὶ γὰρ αὐτòς εὖ θέμενος τὰ ϰατὰ τὴν Γαλατίαν, πάλιν ἐν τοῖς περὶ Πάδον χωρίοις διεχείμαζε, συσϰευαζόμενος τὴν πόλιν. [4] Οὐ γὰρ μόνον οἱ τὰς ἀρχάς παραγγέλλοντες, ἐϰείνῳ χρώμενοι χορηγῷ ϰαὶ τοῖς παρ᾿ ἐϰείνου χρῆμασι διαϕθεὶροντες τòν δῆμον, ἀνηγορεύοντο ϰαὶ πᾶν ἔπραττον ὃ τῆν ἐϰείνου δύναμιν αὔξειν ἔμελλεν, [5] ἀλλὰ ϰαὶ τῶν ἐπιϕανεστάτων ἀνδρῶν ϰαὶ μεγὶστων οἱ πλεῖστοι συνῆλθον πρòς αὐτòν εἰς Λοῦϰαν79, Πομπῆϊός τε ϰαὶ Κράσσος, ϰαὶ Ἄππιος ὁ τῆς Σαρδόνος ἡγεμών80, ϰαὶ Νέπως ὁ τῆς Ἰβηρίας ἀνθύπατος81, ὥστε ῥαβδούχους μὲν ἑϰατòν εἴϰοσι γενέσθαι, συγϰλητιϰοὺς δὲ πλείονας ἢ διαϰόσιους. [6] Βουλὴν δὲ θέμενοι διεϰρίθησαν ἐπὶ τούτοις. ἔδει Πομπήϊον μὲν ϰαὶ Κράσσον ὑπάτους ἀποδειχθῆναι82, Καίσαρι δὲ χρήματα ϰαὶ πενταετίαν ἄλλην ἐπιμετρῆθήναι τῆς στρατηγίας83. [7] Ὅ ϰαὶ παραλογώτατον ἐϕαίνετο τοῖς νοῦν ἔχουσιν οἱ γὰρ τοσαῦτα χρήματα παρὰ Καίσαρος λαμβάνοντες ὡς οὐϰ ἔχοντι διδόναι τὴν βουλὴν ἔπειθον, μᾶλλον δ᾿ ἠνάγϰαζον, ἐπιοτένουσαν οἷς ἐψηϕίζοντο, [8] Κάτωνος μὲν οὐ παρόντος, ἐπίτηδες γὰρ αὐτòν εἰς Κύπρον84 ἀπεδιοπομπήσαντο, Φαωνίου85 δ᾿, ὃς ἧν ζηλωτὴς Κάτωνος, ὡς οὐδὲν ἐπέραινεν ἀντιλέγων, ἐξαλλομένου διὰ θυρῶν ϰαὶ βοῶντος εἰς τò πλήθος. [9] Ἀλλὰ προσεῖχεν οὐδείς, τῶν μὲν Πομπήϊον αἰδουμένων ϰαὶ Κράσσον, οἱ δὲ πλεῖστοι, Καίσαρι χαριζόμενοι ϰαὶ πρòς τὰς ἀπ᾿ ἐϰείνου ζῶντες ἐλπίδας, ἡσύχαζον86.
[22, 1] Τραπόμενος δ᾿ αὖθις ὁ Καῖσαρ ἐπὶ τὰς ἐν τῇ Κελτιϰῇ δυνάμεις87, πολὺν ϰαταλαμβάνει πόλεμον ἐν τῇ χώρᾳ, δύο Γερμανιϰῶν ἐθνῶν μεγάλων ἐπὶ ϰαταϰτήσει γῆς ἄρτι τòν Ῥῆνον διαβεβηϰότων. Οὐσίπας ϰαλοῦσι τοὺς ἑτέρους, τοὺς δὲ Τεντερίτας. [2] περὶ δὲ τῆς πρòς τούτους γενομένης μάχης ὁ μὲν Καῖσαρ ἐν ταῖς ἐϕημέριοι γέγραϕεν, ὡς οἱ βάρβαροι διαπρεσβευόμενοι πρòς αὐτòν ἐν σπονδαῖς ἐπιθοῖντο ϰαθ᾿ ὁδόν, ϰαὶ διὰ τοῦτο τρέψαιντο τοὺς αὐτοῦ πενταϰισχιλίους ὄντας ἱππεῖς ὀϰταϰοσίοις τοῖς ἐϰείνων, μὴ προσδοϰῶντας. [3] εἶτα πέμψειαν ἑτέρους πρòς αὐτ`òν αὖθις ἐξαπατῶντας, οὓς ϰατασχὼν ἐπαγάγοι τοῖς βαρβάροις τò στράτευμα, τὴν πρòς οὕτως ἀπιστους ϰαὶ παρασπόνόους πίστιν εὐήθειαν ἡγούμενος. [4] Τανύσιος88 δὲ λέγει Κάτωνα, τῆς βουλῆς ἐπὶ τῇ νίϰῃ ψηϕιζομένης ἑορτὰς ϰαὶ θυσίας, ἀποϕήνασθαι γνώμην, ὡς ἐϰδοτέον ἐστὶ τòν Καίσαρα τοῖς βαρβάροις, ἀϕοσιουμένους τò παρασπόνδημα ὑπὲρ τῆς πόλεως ϰαὶ τὴν ἀρὰν εἰς τòν αἴτιον τρέποντας. [5] Τῶν δὲ διαβάντων αἱ μὲν ϰαταϰοπεῖσαι τεσσαράϰοντα μυριάδες ἦσαν, ὀλίγους δὲ τοὺς ἀποπεράσαντας αὖθις ὑπεδέξαντο Σούγαμβροι, Γερμανιϰòν ἔθνος. [6] Kαὶ ταύτην λαβὼν αἰτίαν ἐπ᾿ αὐτοὺς ὁ Καῖσαρ, ἄλλως δὲ 3008ϰαὶ3009 δόξης ἐϕιέμενος [ϰαὶ] τοῦ πρῶτος ἀνθρώπων στρατῷ διαβῆναι, τòν Ῥῆνον ἐγεϕύρου, πλάτος τε πολὺν ὄντα ϰαὶ ϰατ᾿ ἐϰεῖνο τοῦ πόρου μάλιστα πλημμυροῦντα ϰαὶ τραχὺν ϰαὶ ῥοώδη, ϰαὶ τοῖς ϰαταϕερομένοις στελέχεσι ϰαὶ ξύλοις πληγὰς ϰαὶ σπαραγμοὺς ἐνδιδόντα ϰατὰ τῶν ἐρειδόντων τὴν γέϕυραν. [7] Ἀλλὰ ταῦτα προβόλοις ξύλων μεγάλων διὰ τοῦ πόρου ϰαταπεπηγότων ἀναδεχόμενος, ϰαὶ χαλινώσας τò προσπῖπτον ρεύμα τῷ ξεύγματι, πίστεως πάσης θέαμα ϰρεῖττον ἐπεδείξατο τὴν γέϕυραν ήμέραις δέϰα συντελεσθεῖσαν89.
[23, 1] Περαιώσας δὲ τὴν δύναμιν, οὐδενòς ὑπαντῆσαι τολμήσαντος, ἀλλὰ ϰαὶ τῶν ἡγεμονιϰωτάτων τοῦ Γερμανιϰοῦ Σουήβων εἰς βαθεῖς ϰαὶ ὑλώδεις αὐλῶνας ἀνασϰευασαμένων90, πυρπολήσας μὲν τὴν τῶν πολεμίων, θαρρύνας δὲ τοὺς ἀεὶ τὰ Ῥωμαίων ἀσπαξομένους, ἀνεχώρησεν αὖθις εἰς τὴν Γαλατίαν, εἴϰοσι δυεῖν δεούσας ἡμέρας ἐν τῇ Γερμανιϰῇ διατετριϕώς.
[2] Ἡ δ᾿ ἐπὶ τοὺς Βρεττανοὺς στρατεία91 τὴν μὲν τόλμαν εἶχεν ὀνομαστήν. Πρῶτος γὰρ εἰς τòν ἑσπέριον Ὠϰεανòν ἐπέβη στόλῳ, ϰαὶ διὰ τῆς Ἀτλαντιϰῆς θαλάττης στρατòν ἐπὶ πόλεμον ϰομίζων ἔπλευσε. [3] ϰαὶ νῆσον ἀπιστουμένην ὑπò μεγέθους, ϰαὶ πολλὴν ἔριν παμπόλλοις συγγραϕεῦσι παρα-σχοῦσαν92, ὡς ὄνομα ϰαὶ λόγος οὐ γενομένης οὐδ᾿ οὔσης πέπλασται, ϰατασχεῖν ἐπιθέμενος, προήγαγεν ἔξω τῆς οἰϰουμένης τὴν Ῥωμαίων ἡγεμονίαν. [4] Δὶς δὲ διαπλεύσας εἰς τὴν νῆσον ἐϰ τῆς ἀντιπέρας Γαλατίας, ϰαὶ μάχαις πολλοῖς ϰαϰώσας τοὺς πολεμίους μᾶλλον ἢ τοὺς ἰδίους ὠϕελήσας (οὐδὲν γὰρ ὅ τι ϰαὶ λαβεῖν ἦν ἄξιον ἀπ᾿ ἀνθρώπων ϰαϰοβίων ϰαὶ πενήτων), οὐχ οἷον ἐβούλετο τῷ πολέμῳ τέλος ἐπέθηϰεν, ἀλλ᾿ ὁμήρους λαβὼν παρὰ τοῦ βασιλέως ϰαὶ ταξάμενος ϕόρους, ἀπῆρεν ἐϰ τῆς νήσου. [5] Kαὶ ϰαταλαμβάνει γράμματα μέλλοντα διαπλεῖν [πρòς] αὐτòν ἀπò τῶν ἐν Ῥώμῃ ϕίλων, δηλούντα τὴν τῆς θυγατρòς αὐτοῦ τελευτήν. τελευτᾷ δὲ τίϰτουσα παρὰ Πομπηῖῳ93. [6] Kαὶ μέγα μὲν αὐτòν ἔσχε Πομπήϊον, μέγα δὲ Καίσαρα πένθος, οἱ δὲ ϕίλοι συνεταράχθησαν, ὡς τῆς ἐν εἰρήνῃ ϰαὶ ὁμονοίᾳ τἆλλα νοσοῦσαν τὴν πολιτείαν ϕυλαττούσης οἰϰειότητας λελυμένης· ϰαὶ γὰρ 3008ϰαὶ3009 τò βρέϕος εὐθὺς οὐ πολλὰς ἡμέρας μετὰ τὴν μητέρα διαζῆσαν ἐτελεύτησε. [7] Tὴν μὲν οὖν Ἰουλίαν βίᾳ τῶν δημάρχων ἀράμενον τò πλῆθος εἰς τò Ἄρειον ἤνεγϰε πεδίον, ϰἀϰεῖ ϰηδευθεῖσα ϰεῖται.