Te Kai a te Rangatira, he Mahi
‘Kaua e pēnā ki tō taina, he mahi whakawetiweti tēnā!’ Titiro kānaenae, rakuraku māhunga atu te tama ki tōna matua tupu, nāna nei te kōhete. He pēnei te mahi a te tuākana ki tana taina. He kupu whakahāwea, he whakatoi he aha, he aha hai tānoanoa i te taina. E mahi ana te tuākana i runga i te kūware noa. Kāore e mōhio ki tāna e mahi nei me te nui o te kino e whakatipuria ana ki te ngākau o tana taina.
Me te aha, heke, heke, heke pēnā anō taua āhua whanonga nei ki te taina, ko te tuakana ki a ia, ko ia hoki ki te pōtiki. He mahi auau te huri haere nei i runga i te hōatu rerewai atu mā te noho rūmaki ki tēnei taiao. Mai, mai i te putanga ki te ao mārama he pēnei kē ngā kawenga mahi tūkino ki roto i ngā pātū, te tikanga o te kāinga whakaruruhau.
‘Kino whare, kino hua.’
Ka tangi mai te waea i te whare, ka kōrero atu a Hema ki te tangata waea mai. ‘Mihi mai.’ ‘Tēnā koe, e hiahia ana au ki a Mr Smith?’ te tono mai. Tātemea kāre te matua i konei ka whakahoki ‘kāo’ atu te tama ki te tangata rā. ‘Ka pai, māhau tēnei karere e kawe atu ki a ia nē?’ ‘Āe, ka pai, kōrero mai,’ hei tā te tama. ‘Nikā taku nama waea 021.... māna hai whakahoki kōrero mai ki a au nē?’ ‘Tēnā koe, hai konā,’ te mihi whakakapi a te tama, ka whakamoea te waea.
Ka paku whakaaro ake a Hema he raru pea te kaupapa i waea mai te tangata ki tōna matua. Ka hoki mai te matua i te mahi, kua mau te karere ki roto puku. Mō te kore e whāki atu.
‘Pēhea te kura i tēnei rā e tama,’ te ui atu a te matua. ‘Rā atu, rā atu he pērā tonu,’ tā te tama me tōna reo takeō ki tōna matua. ‘I nē, kāretahi he mahi pārekareka i puta i tērā rā?’ ‘Ē, hai aha hoki tāu, he aha koe i ui mai ai, kāre koe i te hiahia mōhio ki taku ao!’ Ka maka tonutia atu te kapu tī ki te mātenga o te tama, e wera tonu ana. Kātahi ka whakarite atu te tama ki tōna matua. Pakaru rikiriki nei ki ōna wāhanga manotini ki te papa. Kahaki tonu ki waho, kotahi atu ki tōna wāhi whakaruruhau ki te tahataha o te awa o Waikino. Tae rawa atu ki te awa, he ara toto e māturuturu iho ana ki te papa e whīore ana i a ia.
E kai ana te ngākau o te tama i te mamae taioreore rawa atu nei, ā, kai te mānatunatu anō mō ōna tuākana i rongo i te ringa rino o tō rātau matua whakaangi e kawea haeretia ana tana mahi tūkino, i tana mahi riri. Eaoia, ngā tao kupu ka kore e taea te karo, tē warewaretia. Hai aha noa iho ki a ia te whakairo kiri kino nā te kapu i tā ki tōna mata, he rongo ā-kiri noa iho. Heoi anō ngā tao kupu auau te puta a te matua nei, ka noho tangata whenua ki te koko o te ngākau, noho ake nei, noho ake nei.
‘He tao huata e taea te karo manohi anō, he tao kupu.’
Ka noho te tama nei ka hotuhotu ki tōna kōkā. Kai rō hohipera ia e whakaora ana i ngā mahi kīkino a te tōnā matua ki a ia. Kāre i mauheretia e te ture, hoki atu, hoki atu, te rūkahu a te kōkā kia kore tana tāne e ngaua e ngā niho o te ture. Kua wātea tonu te matua ki te ao whānui.
‘Kino rākau, kino hua.’
Tangi mai anō te waea. Ko taua tangata anō kai tērā pito. Heoi anō, kua riro kē mā te matua whakaangi hai whakautu. Whākina atu rā e te tūmuaki ngā kōrero kino kua mahia nei e tana tamaiti, te pōtiki whakaangi a Mr Smith. ‘Waiho ki āu, māku e whaiwhai atu.’
Ka pō kerekere mai, kua kore tonu te tama e kitea. Ka tonoa atu e te matua āna tama tokorua kia haere ki te rapu. Nāwai rā, e hoki mūhore mai ana rāua ki te kāinga. Kāre i paku kitea. Ahakoa, e mōhio ana rāua kai hea te pōtiki, kāre tonu rāua e whāki atu, he nui nō te utu ki a ia. I ngā wā pēnei rawa te kaha o te tūkino, ka whakapiripiri rātau ki a rātau. He ture mū ki waenga i a rātau.
Takariri kē te matua, kātahi ka puta atu ki te rapurapu haere me āna tama tokorua. He tangata kī tahi te matua tūkino nei otirā, e kawea ana tana mana mā te wetiweti kē. Ahakoa te aha mā ōna ringa taumaha e pai ai ngā mea katoa. Ka roa rātau e kimi haere ana, ka mea atu te mataamua. ‘Ēēīī, kai hea kē ia, he tohunga a Hema ki te hunahuna.’ Mea rawa ake ka kai te tuākana i te ringa katau o te matua whakaangi, ka weto ana ngā raiti.
Haerēre tonu te matua i tana haere, ā, ko te riri te rangatira o ōna whakaaro. Waiho noa ake te tuākana ki te papa, e whāroro mai ana i reira. Ka noho ko tērā o ngā tama ki tōna tuākana, tautoko ai, i mākūware noa te haere a te matua me ōna whakaaro tūkino, ōna whakaaro rīriri nei. He tangata kē, he taniwha weriweri.
Ka roa te matua e rapu haere nei, engari, auare ake. Kua hoki kē ngā tama ki te kāinga, ā, ka rakaina e rāua te tatau o te whare. Waea tonu atu ana rāua ki te pirihimana, hai kaitiaki mā rāua. Hou mai ana te waka pirihimana me te tae atu hoki a te matua ki te kāinga. Kangakanga haere ana te matua ki āna tamariki i roto i te whare, me tana mōhio anō nā rāua tēnei mahi. Ka rere ngā tama i tētahi o ngā matapihi o muri, tika atu rā ki ngā rākau, ā, heke noa ki te tahataha o te awa o Waikino. Ka whakapiripiri rātau ki a rātau. Mea atu te tuākana, ‘Kaua e mānatunatu, ka noho tahi tātau! Korekore ana tātau e wehewehetia e tētahi.’
Ka noho, ka noho, ā, ka hoki rātau ki te whare ki te mahi kai. Hai panoni hoki i a rātau kaka, engari kai kore, kaka kore. Ka toka ake te whakaaro ki te tuākana me toro atu rātau ki tō rātau kōkā kai te hōhipera e mamae ana. Ka kōrero atu te pōtiki. ‘Kāo, ahakoa kai te minaka, kai reira kē pea te hanga a te pirihimana, kua hopukina mātau.’ Āe mai anō te tama waenga. Ka noho anō te tuākana ka whakaaro iho he aha hai rautaki aru atu mā rātau.
Kua tō kē te rā ki tana rua, kua tau anō te haukū nui ki te papa, ā, he kaka noa iho, he rauangi noa ana e mau ana i nga tama nei. Ka mate rātau ki te ngau a Takurua.
I te tūruapō, oho hūnonoi ake te pōtiki i te ngau kino o te mātao. Ka kōrero hūnonoi atu ki te tuākana. ‘E, kua kore e rere te toto ki aku waewae! Kai reira tonu, engari tē rongo i au?’ ‘Ka aroha e Pō, whakaohotia a Hema kātahi ka hoki tātau ki te whare, moe ai’ te kī atu a te tuākana.
Ka āta hoki rātau mā te ara matua. Mōkori anō, ruarua anahe nei ngā waka kai te huarahi, koi mau rātau. Kau iho, ka whakapōturihia mai he waka tauhou, ka whakatata atu ki a rātau. Heke whakararo ana te matapihi, ka puta te kōrero a te wahine Pākehā. ‘He aha hoki tā koutou, i tēnei wā o te atapō?’ Ka kī ake te tuākana, ‘E hoki haere ana tātau ki tō tātau whare.’ Ka rere te tono a te wahine tauhou nei. ‘Kuhu mai, māku koutou e whakataka atu.’ Ka kuhu atu ngā tama ki te waka. Ka haere ratau. Ko te tuakana e ārahi ana i te wahine nei. Tae atu ana, ka kite atu i te mano waka kai waho i te whare me te mahi a te tangata kai roto i te whare e porohaurangi haere ana. ‘Haere tonu, haere tonu,’ te kī wehi atu a te tokotoru ki te wahine Pākehā. ‘Kia tere, kia tere’, ā, heke whakararo ana rātau ki te huna i ngā tūru o te waka me te kurī wehi kua patua nei e tana rangatira. Titiro ohiti nei te wahine Pākehā ki a rātau ka mea. ‘He aha ia te mate? Kai te wehi koutou i te aha?’ Ka mū te tokotoru nei. Kāretahi he paku aha nei, ā, kua mōhio kē te wahine he tamariki wēnei kua tūkinohia.
‘Tēnā! Haramai koutou ki taku taha, he moenga e wātea ana mā koutou. Tuatahi iho, me horoi mārika koutou! Tō koutou haunga hoki!’ Ka puku kata ngā tama ki a rātau anō.
Ka mutu te horoi a ngā tama, he mairō te inu, he tōhi anō hai paku kai mā rātau i mua i tā rātau kuhu tahi ki te moenga. Ahakoa, e whā kē ngā moenga i roto i te moemanga nunui, ka moe tahi tonu rātau ki te moenga kotahi. He tamariki Māori hoki.
Ao ake, he kaka mahana e tatari mai ana hai kuhu mā rātau, he parakuihi kai te paparahua, ā, he tokorua anō hai tūtaki mā rātau. Mātenga ki raro i a rātau e kai hohoro ana otirā, ngā kamo kai te ohiti atu ki ngā Pākehā e kai tahi nei ki a rātau. Tēnei āhua tēnei. Eaoia, he kai marika te mahi! Horomia tonu hia atu ngā kai, kāre anō kia ngaro atu tēnei, kua eke anō he kai ki te waha. Ka mea atu te tamaiti ki tōna kōkā. ‘E Mā, kai te hohoro rātau i ngā kai.’ ‘Waiho, kua aua rātau i te rongotanga i te reka o te kai.’ ‘He aha i pērā ai?’, te ui a te tamaiti. Ka tere puta kōrero a te pōtiki, a Hema. ‘Nā te mea, he kai waipiro te mahi a taku matua. He patupatu tamariki! He whakaiti hoki!’ Ka tangi ia. Ka aroha atu te wahine Pākehā ki a ia. Ka noho whakamā mai te tamaiti Pākehā. Kua kore e paku mōhio ki te ao i tua atu i tana ao haumaru. Nā ngā akoranga rangatira a tōna māmā i pēnei ai. Ka mihi whakapāha atu te tamaiti whakaaro nui rā. Ka titiro mākutu atu anō te tamaiti tangi nei ki a ia.
Tae ake ki te kai o te pō, kua taki hoki atu ki te paparahua. Ka karakiahia ngā kai e tētahi o ngā tamariki Pākehā, tūmeke kau ana ngā tamariki Māori.
Wā tahi nei ka tomo mai tētahi matua ki te kāinga. He Māori ia. Tana kuhunga mai ki te rūma kai, ka tuohu kau ake ngā tama, tau ana te mataku, arā, te wehi nui ki runga i a rātau. Ka mihi atu ia ki ngā tama me tōna reo māhaki, ki ngā tūwaewae e noho nei. Ka heke whakararo ngā tama me te mea anō e hiahia ana ki te huna. Ka mihi whakamānawa atu te wahine otirā, te tāne Māori hoki. Ka toro atu te tāne ki te whakahau atu i te pōtiki. Koemi mai ana me tana āwangaawanga anō hoki. Ka rere atu te wahine ki te awhi i a Hema. Ka hiwa atu ngā tuākana tokorua nei, ko tētahi ki tēnei taha, ko tētahi ki tērā taha. Ka tūtei mai rāua kia kore e whakatata mai te tāne rā ki ta rāua taina.
Kua tere waia nei ngā tama whakapono kore ki te wahine na tōna kaha poipoi poipoi i a rātau, ka mutu, mei kore ake i tō rātau ake kōkā. Ka hoki ngā mahara. Ka tohua atu e te kōkā whāngai nei ki ngā tamariki kia haere ki tō rāua rūma, ka tohu ki tana tāne kia noho toka nei ki muri i a ia.
Ngaro atu ana ngā tama ki te rūma, ka whākina atu e te wahine rā ngā kōrero ki tana tāne, ki a Hemi. Ka aroha atu a Hēmi ki ngā kōrero i rongo a ia.
Kuhu ana te wahine ki te ruma, kai reira e pā tūwatawata mai ana ngā tuākana, ā, kai muri nei te pōtiki e hiwahiwa ana te tū. Ka kite atu rātau i te wahine, ka awhitia a ia e ngā tama mō te hemo tonu atu! Korekore nei rātau e hiahia ki te tuku i a ia kia haere.
Ka puta te reo māhaki a te wahine ki a rātau. He roa tonu tana kōrero whakamanawa atu. Nāwai rā ka aru atu rātau i a ia ki te rūma kai, kia tūtaki atu ki tōna tāne rongomau nei.
Ka mea atu te wahine, ‘Ko Hēmi tēnei. Ko ia te matua atawhai o aku tamariki. He pai a ia ki tamariki, he tāne māhaki. Kaua e mataku, e mānatunatu rānei. Nōhea koutou e tūkinohia e ia.’ ‘Te āhua nei, mā koutou kē ahau e tukituki, ko hau kē me mānatunatu,’ te kī menemene atu a Hēmi. ‘Āe rā hoki, māku hoki koutou e tautoko,’ te tāpiri atu a te wahine rā. Ka katakata, ka menemene ngā tama. Māna, e hiwa tonu ana ngā tama, e noho tūpato tonu ana. Ko o rātau kamo e whai haere ana i ngā nekehanga katoa a Hēmi. Ahakoa paku tana neke, ahakoa te aha. Anō nei he kāhu e tātari ana i tahi kiore, me he kōruru rānei kei tōna nōhanga he tiaki whare tōna mahi.
Ka eke te wā kia hoki ngā tamariki katoa ki te moe. A rāua tamariki ake ki ō rātau, ngā tama whāngai nei ki tō rātau. Ka riro mā Hēmi āna ake e kōrero paki, ā, mā te wahine ngā tama tokotoru e kōrero paki.
Ka rere anō te ui a Hema, ‘Ka pai koe ki te taha a te tāne pakeke nā, i tēnei pō?’
‘E tama, he aha tō ui mai nā?’ te whakahoki atu a te wahine rā. ‘Ehara a matua Hēmi i te tangata patu, ka mutu, he atawhai, he kaha poipoi, he ngākau māhaki hoki. Me kī he rangatira Māori.’
‘Nōhea rawa mai, ā, maroki nei mātau ka rongo i te ngau o tana ringa. Kia mōhio ai koe, koutou rā, kai te pai noa iho koutou, he whare manaaki tangata tēnei.’ Ka karakia tahi rātau, ā, ka warea e te moe.
Ka awhiawhi ngā tama nei i a rātau anō, ka mutu, ka aroha kē atu te wahine ki a rātau. Ka whakawetoa ngā raiti, ka tangi atu a Hema kia waiho kia kā.
Ka rongo ngā ihu ki te tahuaroa, kātahi ka ara mai, ka haere ki te horoi. Ka oti ērā mahi o te ata, ka tau atu rātau ki te paparahua. Ka rere haere ngā ringaringa ki te rau kai ki a rātau pereti mō te parakuihi. Mutu kau ana, ka noho ngū mai rātau ki te paparahua. ‘Kai te hiakai tonu koutou?’ te pātai atu a Hēmi. Ka ‘Āe’ katoa mai ngā tama. ‘Kua tangata whenua koutou īnaianei, mōhio pai ana kai hea ngā kai, mā koutou tonu e tiki atu.’
Kua hoki mai anō ngā tama me ā rātau pereti e pūrena ana i te kai. Mea rawa ake, kua pau. Tere tonu te tapahi atu o ngā tama tokotoru i te ruma, kua whakarērea ā rātau pereti. Ka rere te reo tohutohu, a Hēmi. ‘Ei, hoki mai! Haria atu ā koutou pereti ki te pae. E Hema, ko koe te kaihoroi i tēnei rā, mā mātau katoa e whakamaroke. Āpōpō ko tetahi atu o koutou ka horoiā, ka huri haere.’
Ko Hema tērā e tōtōana i ana ngutu ki te papa, ka kī atu a matua Hēmi ki a ia. ‘Koia rā tēnei te āhuatanga tūturu o te whānau, māu, māku, mā tātau katoa, ka oti pai ngā mahi.’
Ka noho a Hema ki te mahi i tāna mahi, engari i te paruparu tonu ngā rīhi, ka noho a matua Hemi ka āta ako mārikatia a Hema ki te horoi tika i ngā pereti. ‘Me pēnei kē tō mahi,’ ka mau atu anō i te ringa o Hema i a ia e whakaatu ana i a ia. Kapakapa tonu atu te patu o te manawa o Hema.
Ka haere tēnā wiki, ka pahure tēnā marama, ka waia haere ngā tama ki tēnei whānau atawhai. Ā, ka tangata whenua ngā whanonga tika ki roto i a rātau. Heoi, kāre e kore, ka tae ki te wā e huri anō te tai.
Ka kuhu te matua ki te moemanga ka tonoa ngā tamariki ki te haere ki te papatākaro, i muri atu i te parakuihi. Ka whakaae atu rātau i runga i te hiahia nui otirā, paku horokokū ana mō te tūpono kei pā mai he raru pēnā i mua rā he auau tō rātau tūkinohia e te matua tupu.
Ka kore ngā tama whāngai e paku aro nei, engari, kai te heke iho tā rātau mataku, mānatunatu mō te tāne Māori, te rangatira nei. He waewae pūkeko tonu ō ngā tama, kino rākau, kino hua.
Whana atu, whana mai, mihimihi atu, āki atu ana te matua tupu. E noho whakamā tonu nei ngā tama whāngai. Haere atu ana te pōtiki a Irene, ki te tono whai wāhi mai a Hema. Ahakoa, ko Hema te pōtiki ka arumia e ngā tuākana i ngā wā katoa, ki ngā wāhi katoa hai kaitiaki māna. He mea āta whakatakoto rautaki mai nā Hēmi, he mōhio nōna pena whakaae atu a Hema, ka whai whīore mai ko ngā tuākana.
Haruru mai ana te papa i te katakata, i te tākaro tahi me te reo harakoakoa. Mai i te kiki riro ana i a Hema te pōro, ā, ka mihi whakanui a Hēmi ki a ia. Ka rere atu a Hema ki te awhiawhii te matua. Mea rawa ake, e hoki whakamuri ana a ia, kua taka te hoki kapa ki tāna e mahi ai. Ka ngū te ao a Hema. Kua ara ake te wehi ano ki roto i a ia. Ka aroha atu a Hēmi ki te whakamā a Hema, ka huri koaro atu ia. ‘Me hoki tātau ki te kāinga, kua tata eke te wā mō te kai, hoatu tātau.’
E hoki haere ana ratau mā raro ki te kāinga. Ka whakatata atu ratau ka rongo ake ngā ihu i te reka o te kai rangatira. Otirā, kuhu ana rātau ki te whare, he āhuatanga rerekē. E noho pāpouri ana te wahine Pākehā ki tana nohonga. He karere kino e mau ana ki tana poho. ‘Haramai, whakatau mai rā, kōrua ki ō kōrua moemanga.’ te kī mai te wahine rā.
‘He aha kē te mate, e whae,’ tā Hema.
‘Ka aroha kē, kua tae mai te rongo kōrero ki a au i mate atu tō koutou kōkā ki te hohipera ināpō.’ Puta tonu atu a Hema i te whare, ka whāia atu e te tama o waenga. ‘Waiho noa rāua,’ tā te tuākana.’
Ka mea, ka mea, ā, kāre tonu rāua kia hoki mai. Ka kī te mataamua. ‘Me haere tāua, matua Hēmi. Mōhio ana au kai hea rāua.’
Ka tae ake rāua ki te awa o Waiora, kai reira te tokorua nei e moe tahi ana. Ka whakaohotia ake ngā tokorua rā e te mataamua, ka hīkina ake e ia a Hema ka pupuri ki ōna ringaringa. Mau mai ana a Hēmi i te tama o waenga ka hoki atu rātau ki te kāinga. Ka moe tahi rātau katoa, ko te matua whāngai, ko te kōkā whāngai, ko ngā tamariki katoa anō hoki.