Nachdem Scipio die grundsätzliche Einteilung in die Staatsformen vorgenommen hat, nimmt er nacheinander die Rolle eines Vertreters von Demokratie, Aristokratie und Monarchie ein und preist im Dialog mit Laelius die Vorzüge einer jeden Staatsform.
3.1 Vorzüge der Demokratie (1,46–50)
(46) Hic Laelius: »Scio tibi ita placere, Africane: saepe enim ex te audivi; sed tamen, nisi molestum est, ex tribus istis modis rerum publicarum velim scire, quod optimum iudices. […]«
(47) (Scipio) »*** Et talis est quaeque res publica, qualis eius aut natura aut voluntas, qui illam regit. Itaque nulla alia in civitate, nisi in qua populi potestas summa est, ullum domicilium libertas habet; qua quidem certe nihil potest esse dulcius, et quae, si aequa non est, ne libertas quidem est. Qui autem aequa potest esse – omitto dicere in regno, ubi ne obscura quidem est aut dubia servitus –, sed in istis civitatibus, in quibus verbo sunt liberi omnes? Ferunt enim suffragia, mandant inperia magistratus, ambiuntur, rogantur, sed ea dant [magis], quae, etiamsi nolint, danda sint, et quae ipsi non habent, unde ali petunt; sunt enim expertes imperii, consilii publici, iudicii delectorum iudicum, quae familiarum vetustatibus aut pecuniis ponderantur. In libero autem populo, ut Rhodi, ut Athenis, nemo est civium, qui ***«
(48) (Scipio) »*** 〈po〉pulo aliquis unus pluresve divitiores opulentioresque extitissent, tum ex eorum fastidio et superbia nata esse commemorant, cedentibus ignavis et inbecillis et adrogantiae divitum succumbentibus. Si vero ius suum populi teneant, negant quicquam esse praestantius, liberius, beatius, quippe qui domini sint legum, iudiciorum, belli, pacis, foederum, capitis unius cuiusque, pecuniae. Hanc unam rite rem publicam, id est rem populi, appellari putant. Itaque et a regum et a patrum dominatione solere in libertatem rem populi vindicari, non ex liberis populis reges requiri aut potestatem atque opes optimatium. (49) Et vero negant oportere indomiti populi vitio genus hoc totum liberi populi repudiari: concordi populo et omnia referente ad incolumitatem et ad libertatem suam nihil esse inmutabilius, nihil firmius; facillimam autem in ea re publica esse posse concordiam, in qua idem conducat omnibus; ex utilitatis varietatibus, cum aliis aliud expediat, nasci discordias; itaque cum patres rerum potirentur, numquam constitisse civitatis statum; multo iam id in regnis minus, quorum, ut ait Ennius: ›nulla regni sancta societas nec fides est‹. Quare cum lex sit civilis societatis vinculum, ius autem legis aequale, quo iure societas civium teneri potest, cum par non sit condicio civium? Si enim pecunias aequari non placet, si ingenia omnium paria esse non possunt, iura certe paria debent esse eorum inter se, qui sunt cives in eadem re publica. Quid est enim civitas nisi iuris societas civium? ***«
(50) (Scipio) »*** ceteras vero res publicas ne appellandas quidem putant iis nominibus, quibus illae sese appellari velint. Cur enim regem appellem Iovis optimi nomine hominem dominandi cupidum aut imperii singularis, populo oppresso dominantem, non tyrannum potius? Tam enim esse clemens tyrannus quam [rex] inportunus potest: ut hoc populorum intersit, utrum comi domino an aspero serviant; quin serviant quidem fieri non potest. Quo autem modo adsequi poterat Lacedaemo illa tum, cum praestare putabatur disciplina rei publicae, ut bonis uteretur iustisque regibus, cum esset habendus rex, quicumque genere regio natus esset? Nam optimatis quidem quis ferat, qui non populi concessu, sed suis comitiis hoc sibi nomen adrogaverunt? Qui enim iudicatur iste optimus? Doctrina, artibus, studiis, audio: quando? ***«
3.2 Vorzüge der Aristokratie (1,51–55)
(51) (Scipio) »*** si fortuito id faciet, tam cito evertetur quam navis, si e vectoribus sorte ductus ad gubernacula accesserit. Quodsi liber populus deliget, quibus se committat, deligetque, si modo salvus esse vult, optimum quemque, certe in optimorum consiliis posita est civitatium salus, praesertim cum hoc natura tulerit, non solum, ut summi virtute et animo praeessent inbecillioribus, sed ut hi etiam parere summis velint. Verum hunc optimum statum pravis hominum opinionibus eversum esse dicunt, qui ignoratione virtutis, quae, cum in paucis est, tum a paucis iudicatur et cernitur, opulentos homines et copiosos, tum genere nobili natos esse optimos putant. Hoc errore vulgi cum rem publicam opes paucorum, non virtutes tenere coeperunt, nomen illi principes optimatium mordicus tenent, re autem carent [eo nomine]. Nam divitiae, nomen, opes vacuae consilio et vivendi atque aliis imperandi modo dedecoris plenae sunt et insolentis superbiae, nec ulla deformior species est civitatis quam illa, in qua opulentissimi optimi putantur. (52) Virtute vero gubernante rem publicam quid potest esse praeclarius? Cum is, qui inperat aliis, servit ipse nulli cupiditati, cum, quas ad res civis instituit et vocat, eas omnis conplexus est ipse, nec leges inponit populo, quibus ipse non pareat, sed suam vitam ut legem praefert suis civibus. Qui si unus satis omnia consequi posset, nihil opus esset pluribus; si universi videre optimum et in eo consentire possent, nemo delectos principes quaereret. Difficultas ineundi consilii rem a rege ad plures, error et temeritas populorum a multitudine ad paucos transtulit. Sic inter infirmitatem unius temeritatemque multorum medium optimates possederunt locum, quo nihil potest esse moderatius; quibus rem publicam tuentibus beatissimos esse populos necesse est, vacuos omni cura et cogitatione, aliis permisso otio suo, quibus id tuendum est neque committendum, ut sua commoda populus neglegi a principibus putet. (53) Nam aequabilitas quidem iuris, quam amplexantur liberi populi, neque servari potest – ipsi enim populi, quamvis soluti effrenatique sint, praecipue multis multa tribuunt, et est in ipsis magnus dilectus hominum et dignitatum –, eaque, quae appellatur aequabilitas, iniquissima est: cum enim par habetur honos summis et infimis, qui sint in omni populo necesse est, ipsa aequitas iniquissima est; quod in iis civitatibus, quae ab optimis reguntur, accidere non potest. Haec fere, Laeli, et quaedam eiusdem generis ab iis, qui eam formam rei publicae maxime laudant, disputari solent.«
(54) Tum Laelius: »Quid tu«, inquit, »Scipio? E tribus istis, quod maxime probas?« (Scipio) »Recte quaeris, quod maxime e tribus, quoniam eorum nullum ipsum per se separatim probo, anteponoque singulis illud, quod conflatum fuerit ex omnibus. Sed si unum ac simplex p〈ro〉bandum 〈sit〉, regium 〈pro〉bem *** hoc loco appellatur, occurrit nomen quasi patrium regis, ut ex se natis ita consulentis suis civibus et eos con〈s〉ervantis stu〈dio〉sius *** vos sustentari unius optimi et summi viri diligentia. (55) Adsunt optimates, qui se melius hoc idem facere profiteantur, plusque fore dicant in pluribus consilii quam in uno et eandem tamen aequitatem et fidem. Ecce autem maxima voce clamat populus neque se uni neque paucis velle parere; libertate ne feris quidem quicquam esse dulcius; hac omnes carere, sive regi sive optimatibus serviant. Ita caritate nos capiunt reges, consilio optimates, libertate populi, ut in conparando difficile ad eligendum sit, quid maxime velis.« (Laelius) »Credo«, inquit, »sed expediri, quae restant, vix poterunt, si hoc incohatum reliqueris.«
3.3 Vorzüge der Monarchie (1,56–64)
(56) (Scipio) »Imitemur ergo Aratum, qui magnis de rebus dicere exordiens a Iove incipiendum putat.« (Laelius) »Quo Iove? Aut quid habet illius carminis simile haec oratio?« (Scipio) »Tantum«, inquit, »ut rite ab eo dicendi principia capiamus, quem unum omnium deorum et hominum regem esse omnes docti indoctique expoliri consentiunt.« »Quid?«, inquit Laelius. Et ille(Scipio): »Quid censes, nisi quod est ante oculos? Sive haec ad utilitatem vitae constituta sunt a principibus rerum publicarum, ut rex putaretur unus esse in caelo, qui nutu – ut ait Homerus – totum Olympum converteret, idemque et rex et pater haberetur omnium, magna auctoritas est multique testes, siquidem omnis multos appellari placet, ita consensisse gentes decretis videlicet principum, nihil esse rege melius, quoniam deos omnis censent unius regi numine; sive haec in errore inperitorum posita esse et fabularum similia dicimus, audiamus communis quasi doctores eruditorum hominum, qui tamquam oculis illa viderunt, quae nos vix audiendo cognoscimus.« »Quinam«, inquit Laelius, »isti sunt?« Et ille(Scipio): »Qui natura omnium rerum pervestiganda senserunt omnem hunc mundum mente ***«
(58) (Scipio) »Sed si vis, Laeli, dabo tibi testes nec nimis antiquos nec ullo modo barbaros.« (Laelius) »Istos«, inquit, »volo.« (Scipio) »Videsne igitur minus quadringentorum annorum esse hanc urbem, ut sine regibus sit?« (Laelius) »Vero minus.« (Scipio) »Quid ergo? Haec quadringentorum annorum aetas ut urbis et civitatis num valde longa est?« (Laelius) »Ista vero«, inquit, »adulta vix.« (Scipio) »Ergo his annis quadringentis Romae rex erat?« (Laelius) »Et superbus quidem.« (Scipio) »Quid supra?« (Laelius) »Iustissimus, et deinceps retro usque ad Romulum, qui ab hoc tempore anno sescentesimo rex erat.« (Scipio) »Ergo ne iste quidem pervetus?« (Laelius) »Minime, ac prope senescente iam Graecia.«»Cedo, num«, Scipio, »barbarorum Romulus rex fuit?« (Laelius) »Si, ut Graeci dicunt, omnis aut Graios esse aut barbaros, vereor, ne barbarorum rex fuerit; sin id nomen moribus dandum est, non linguis, non Graecos minus barbaros quam Romanos puto.« Et Scipio: »Atqui ad hoc, de quo agitur, non quaerimus gentem, ingenia quaerimus. Si enim et prudentes homines et non veteres reges habere voluerunt, utor neque perantiquis neque inhumanis ac feris testibus.«
(59) Tum Laelius: »Video te, Scipio, testimoniis satis instructum, sed apud me – ut apud bonum iudicem – argumenta plus quam testes valent.« Tum Scipio: »Utere igitur argumento, Laeli, tute ipse sensus tui.« »Cuius«, inquit ille (Laelius), »sensus?« (Scipio) »Si quando, si forte tibi visus es irasci alicui.« (Laelius) »Ego vero saepius, quam vellem.« (Scipio) »Quid? Tum, cum tu es iratus, permittis illi iracundiae dominatum animi tui?« (Laelius) »Non mehercule«, inquit, »sed imitor Archytam illum Tarentinum, qui, cum ad villam venisset et omnia aliter offendisset ac iusserat, ›A te infelicem‹, inquit vilico, ›quem necassem iam verberibus, nisi iratus essem.‹« (60) »Optime«, inquit Scipio. »Ergo Archytas iracundiam videlicet dissidentem a ratione seditionem quandam animi esse iure ducebat, atque eam consilio sedari volebat; adde avaritiam, adde imperii, adde gloriae cupiditatem, adde libidines, et illud vides: si in animis hominum regale imperium sit, unius fore dominatum, consilii scilicet – ea est enim animi pars optima –, consilio autem dominante nullum esse libidinibus, nullum irae, nullum temeritati locum.« (Laelius) »Sic«, inquit, »est.« (Scipio) »Probas igitur animum ita adfectum?« (Laelius) »Nihil vero«, inquit, »magis.« (Scipio) »Ergo non probares, si consilio pulso libidines, quae sunt innumerabiles, iracundiaeve tenerent omnia?« (Laelius) »Ego vero nihil isto animo, nihil ita animato homine miserius ducerem.« (Scipio) »Sub regno igitur tibi esse placet omnis animi partes et eas regi consilio?« (Laelius) »Miti vero sic placet.« (Scipio) »Cur igitur dubitas, quid de re publica sentias? In qua, si in plures translata res sit, intellegi iam licet nullum fore, quod praesit, inperium, quod quidem, nisi unum sit, esse nullum potest.«
(61) Tum Laelius: »Quid, quaeso, interest inter unum et plures, si iustitia est in pluribus?« Et Scipio: »Quoniam testibus meis intellexi, Laeli, te non valde moveri, non desinam te uti teste, ut hoc, quod dico, probem.« »Me?« inquit ille (Laelius). »Quonam modo?« (Scipio) »Quia animum adverti nuper, cum essemus in Formiano, te familiae valde interdicere, ut uni dicto audiens esset.« (Laelius) »Quippe vilico.« (Scipio) »Quid? Domi pluresne praesunt negotiis tuis?« (Laelius) »Immo vero unus«, inquit.(Scipio) »Quid? Totam domum num quis alter praeter te regit?« (Laelius) »Minime vero.« (Scipio) »Quin tu igitur concedis idem in re publica singulorum dominatus, si modo iusti sint, esse optimos?« (Laelius) »Adducor«, inquit, »ut prope modum adsentior.«
(62) Et Scipio: »Tum magis adsentiere, Laeli, si – ut omittam similitudines, uni gubernatori, uni medico, si digni modo sint iis artibus, rectius esse alteri navem committere, aegrum alteri quam multis – ad maiora pervenero.« (Laelius) »Quaenam ista sunt?« (Scipio) »Quid? Tu non vides unius inportunitate et superbia Tarquinii nomen huic populo in odium venisse regium?« (Laelius) »Video vero«, inquit.(Scipio) »Ergo etiam illud vides, de quo progrediente oratione plura me dicturum puto, Tarquinio exacto mira quadam exultasse populum insolentia libertatis; tum exacti in exilium innocentes, tum bona direpta multorum, tum annui consules, tum demissi populo fasces, tum provocationes omnium rerum, tum secessiones plebis, tum prorsus ita acta pleraque, ut in populo essent omnia.« (Laelius) »Est«, inquit, »ut dicis.« (63) »Est vero«, inquit Scipio, »in pace et otio – licet enim lascivire, dum nihil metuas – ut in navi ac saepe etiam in morbo levi. Sed ut ille, qui navigat, cum subito mare coepit horrescere, et ille aeger ingravescente morbo unius opem inplorat, sic noster populus in pace et domi imperat et ipsis magistratibus, minatur, recusat, appellat, provocat, in bello sic paret ut regi; valet enim salus plus quam libido. Gravioribus vero bellis etiam sine collega omne imperium nostri penes singulos esse voluerunt, quorum ipsum nomen vim suae potestatis indicat. Nam dictator quidem ab eo appellatur, quia dicitur, sed in nostris libris vides eum, Laeli, magistrum populi appellari.« (Laelius) »Video«, inquit. […]
(64) (Scipio) »*** Iusto quidem rege cum est populus orbatus, ›pectora dura tenet desiderium‹, sicut ait Ennius, post optimi regis obitum; simul inter sese sic memorant:
›o Romule, Romule die, qualem te patriae custodem di genuerunt! O pater, o genitor, o sanguen dis oriundum!‹ Non eros nec dominos appellabant eos, quibus iuste paruerunt, denique ne reges quidem, sed patriae custodes, sed patres, sed deos; nec sine causa; quid enim adiungunt?
›Tu produxisti nos intra luminis oras.‹
Vitam, honorem, decus sibi datum esse iustitia regis existimabant. Mansisset eadem voluntas in eorum posteris, si regum similitudo permansisset, sed vides unius iniustitia concidisse genus illud totum rei publicae.« (Laelius) »Video vero«, inquit, »et studeo cursus istos mutationum non magis in nostra quam in omni re publica noscere.«